అయోధ్యాకాండ ద్వ్యధికశతతమః సర్గః
ఈ సర్గలో భరతుడు, రాముడి వనవాసాన్ని ముగించి ఆయోధ్యకు తిరిగి రమ్మని వేడుకుంటాడు. రాముడు తన వాగ్దానాన్ని గుర్తుచేసి, వనవాసం పూర్తయ్యే వరకు తిరిగి రాలేనని చెబుతాడు. భరతుడు నిరాశచెందినప్పటికీ, రాముడి పాదుకలను తీసుకుని తిరిగి ఆయోధ్యకు వెళ్ళి, అవి రాజాసనంపై ఉంచి రాముడి తరపున రాజ్యాన్ని పరిపాలిస్తాడు. భరతుడు రాముడి పాదుకలను ప్రతినిధిగా భావించి, ధర్మబద్ధంగా పాలన చేస్తాడు. ఈ సర్గ భరతుడి వినయం, రాముడి నిబద్ధత, సోదరుల మధ్య ఉన్న బంధాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది.
నివాపదానమ్
తాం శ్రుత్వా కరుణాం వాచం పితుర్మరణసంహితామ్ |
రాఘవో భరతేనోక్తాం బభూవ గతచేతనః || ౧ ||
తం తు వజ్రమివోత్సృష్టమాహవే దానవారిణా |
వాగ్వజ్రం భరతేనోక్తమమనోజ్ఞం పరంతపః || ౨ ||
ప్రగృహ్య బాహూ రామో వై పుష్పితాగ్రో యథా ద్రుమః |
వనే పరశునా కృత్తస్తథా భువి పపాత హ || ౩ ||
తథా నిపతితం రామం జగత్యాం జగతీపతిమ్ |
కూలఘాతపరిశ్రాంతం ప్రసుప్తమివ కుంజరమ్ || ౪ ||
భ్రాతరస్తే మహేష్వాసం సర్వతః శోకకర్శితమ్ |
రుదంతః సహ వైదేహ్యా సిషిచుః సలిలేన వై || ౫ ||
స తు సంజ్ఞాం పునర్లబ్ధ్వా నేత్రాభ్యామాస్రముత్సృజన్ |
ఉపాక్రామత కాకుత్స్థః కృపణం బహుభాషితుమ్ || ౬ ||
స రామః స్వర్గతం శ్రుత్వా పితరం పృథివీపతిమ్ |
ఉవాచ భరతం వాక్యం ధర్మాత్మా ధర్మసంహితమ్ || ౭ ||
కిం కరిష్యామ్యయోధ్యాయాం తాతే దిష్టాం గతిం గతే |
కస్తాం రాజవరాద్ధీనామయోధ్యాం పాలయిష్యతి || ౮ ||
కిం ను తస్య మయా కార్యం దుర్జాతేన మహాత్మనః |
యో మృతో మమ శోకేన మయా చాపి న సంస్కృతః || ౯ ||
అహో భరత సిద్ధార్థో యేన రాజా త్వయాఽనఘ |
శత్రుఘ్నేన చ సర్వేషు ప్రేతకృత్యేషు సత్కృతః || ౧౦ ||
నిష్ప్రధానామనేకాగ్రాం నరేంద్రేణ వినా కృతామ్ |
నివృత్తవనవాసోఽపి నాయోధ్యాం గంతుముత్సహే || ౧౧ ||
సమాప్తవనవాసం మామయోధ్యాయాం పరంతప |
కో ను శాసిష్యతి పునస్తాతే లోకాంతరం గతే || ౧౨ ||
పురా ప్రేక్ష్య సువృత్తం మాం పితా యాన్యాహ సాంత్వయన్ |
వాక్యాని తాని శ్రోష్యామి కుతః కర్ణసుఖాన్యహమ్ || ౧౩ ||
ఏవముక్త్వా స భరతం భార్యామభ్యేత్య రాఘవః |
ఉవాచ శోకసంతప్తః పూర్ణచంద్రనిభాననామ్ || ౧౪ ||
సీతే మృతస్తే శ్వశురః పిత్రా హీనోఽసి లక్ష్మణ |
భరతో దుఃఖమాచష్టే స్వర్గతం పృథివీపతిమ్ || ౧౫ ||
తతో బహుగుణం తేషాం బాష్పం నేత్రేష్వజాయత |
తథా బ్రువతి కాకుత్స్థే కుమారాణాం యశస్వినామ్ || ౧౬ ||
తతస్తే భ్రాతరః సర్వే భృశమాశ్వాస్య రాఘవమ్ |
అబ్రువన్ జగతీభర్తుః క్రియతాముదకం పితుః || ౧౭ ||
సా సీతా శ్వశురం శ్రుత్వా స్వర్గలోకగతం నృపమ్ |
నేత్రాభ్యామశ్రుపూర్ణాభ్యామశకన్నేక్షితుం పతిమ్ || ౧౮ ||
సాంత్వయిత్వా తు తాం రామో రుదంతీం జనకాత్మజామ్ |
ఉవాచ లక్ష్మణం తత్ర దుఃఖితో దుఃఖితం వచః || ౧౯ ||
ఆనయేంగుదిపిణ్యాకం చీరమాహర చోత్తరమ్ |
జలక్రియార్థం తాతస్య గమిష్యామి మహాత్మనః || ౨౦ ||
సీతా పురస్తాద్వ్రజతుత్వమేనామభితో వ్రజ |
అహం పశ్చాద్గమిష్యామి గతిర్హ్యేషా సుదారుణా || ౨౧ ||
తతో నిత్యానుగస్తేషాం విదితాత్మా మహామతిః |
మృదుర్దాంతశ్చ శాంతశ్చ రామే చ దృఢభక్తిమాన్ || ౨౨ ||
సుమంత్రస్తైర్నృపసుతైః సార్ధమాశ్వాస్య రాఘవమ్ |
అవాతారయదాలంబ్య నదీం మందాకినీం శివామ్ || ౨౩ ||
తే సుతీర్థాం తతః కృచ్ఛ్రాదుపాగమ్య యశస్వినః |
నదీం మందాకినీం రమ్యాం సదా పుష్పితకాననామ్ || ౨౪ ||
శీఘ్రస్రోతసమాసాద్య తీర్థం శివమకర్దమమ్ |
సిషిచుస్తూదకం రాజ్ఞే తత్రైతత్తే భవత్వితి || ౨౫ ||
ప్రగృహ్య చ మహీపాలో జలపూరితమంజలిమ్ |
దిశం యామ్యామభిముఖో రుదన్ వచనమబ్రవీత్ || ౨౬ ||
ఏతత్తే రాజశార్దూల విమలం తోయమక్షయమ్ |
పితృలోకగతస్యాద్య మద్దత్తముపతిష్ఠతు || ౨౭ ||
తతో మందాకినీతీరాత్ ప్రత్యుత్తీర్య స రాఘవః |
పితుశ్చకార తేజస్వీ నివాపం భ్రాతృభిః సహ || ౨౮ ||
ఐంగుదం బదరీమిశ్రం పిణ్యాకం దర్భసంస్తరే |
న్యస్య రామః సుదుఃఖార్తో రుదన్ వచనమబ్రవీత్ || ౨౯ ||
ఇదం భుంక్ష్వ మహారాజ ప్రీతో యదశనా వయమ్ |
యదన్నః పురుషో భవతి తదన్నాస్తస్య దేవతాః || ౩౦ ||
తతస్తేనైవ మార్గేణ ప్రత్యుత్తీర్య నదీతటాత్ |
ఆరురోహ నరవ్యాఘ్రో రమ్యసానుం మహీధరమ్ || ౩౧ ||
తతః పర్ణకుటీద్వారమాసాద్య జగతీపతిః |
పరిజగ్రాహ బాహుభ్యాముభౌ భరతలక్ష్మణౌ || ౩౨ ||
తేషాం తు రుదతాం శబ్దాత్ ప్రతిశ్రుత్కోఽభవద్గిరౌ |
భ్రాతౄఽణాం సహ వైదేహ్యాః సింహానామివ నర్దతామ్ || ౩౩ ||
మహాబలానాం రుదతాం కుర్వతాముదకం పితుః |
విజ్ఞాయ తుములం శబ్దం త్రస్తా భరతసైనికాః || ౩౪ ||
అబ్రువంశ్చాపి రామేణ భరతః సంగతో ధ్రువమ్ |
తేషామేవ మహాంఛబ్దః శోచతాం పితరం మృతమ్ || ౩౫ ||
అథ వాసాన్ పరిత్యజ్య తం సర్వేఽభిముఖాః స్వనమ్ |
అప్యేకమనసో జగ్ముర్యథాస్థానం ప్రధావితాః || ౩౬ ||
హయైరన్యే గజైరన్యే రథైరన్యే స్వలంకృతైః |
సుకుమారాస్తథైవాన్యే పద్భిరేవ నరా యయుః || ౩౭ ||
అచిరప్రోషితం రామం చిరవిప్రోషితం యథా |
ద్రష్టుకామో జనః సర్వో జగామ సహసాఽఽశ్రమమ్ || ౩౮ ||
భ్రాతౄఽణాం త్వరితాస్తత్ర ద్రష్టుకామాః సమాగమమ్ |
యయుర్బహువిధైర్యానైః ఖురనేమిస్వనాకులైః || ౩౯ ||
సా భూమిర్బహుభిర్యానైః ఖురనేమిసమాహతా |
ముమోచ తుములం శబ్దం ద్యౌరివాభ్రసమాగమే || ౪౦ ||
తేన విత్రాసితా నాగాః కరేణుపరివారితాః |
ఆవాసయంతో గంధేన జగ్మురన్యద్వనం తతః || ౪౧ ||
వరాహవృకసంఘాశ్చ మహిషాః సర్ప్పవానరాః |
వ్యాఘ్రగోకర్ణగవయాః విత్రేసుః పృషతైః సహ || ౪౨ ||
రథాంగసాహ్వా నత్యూహాః హంసాః కారండవాః ప్లవాః |
తథా పుంస్కోకిలాః క్రౌంచా విసంజ్ఞా భేజిరే దిశః || ౪౩ ||
తేన శబ్దేన విత్రస్తైరాకాశం పక్షిభిర్వృతమ్ |
మనుష్యైరావృతా భూమిరుభయం ప్రబభౌ తదా || ౪౪ ||
తతస్తం పురుషవ్యాఘ్రం యశస్వినమరిందమమ్ |
ఆసీనం స్థండిలే రామం దదర్శ సహసా జనః || ౪౫ ||
విగర్హమాణః కైకేయీం సహితో మంథరామపి |
అభిగమ్య జనో రామం బాష్పపూర్ణముఖోఽభవత్ || ౪౬ ||
తాన్నరాన్ బాష్పపూర్ణాక్షాన్ సమీక్ష్యాథ సుదుఃఖితాన్ |
పర్యష్వజత ధర్మజ్ఞః పితృవన్మాతృవచ్చ సః || ౪౭ ||
స తత్ర కాంశ్చిత్ పరిషస్వజే నరాన్
నరాశ్చ కేచిత్తు తమభ్యవాదయన్ |
చకార సర్వాన్ సవయస్యబాంధవాన్
యథాఽర్హమాసాద్య తదా నృపాత్మజః || ౪౮ ||
స తత్ర తేషాం రుదతాం మహాత్మనామ్
భువం చ ఖం చానునినాదయన్ స్వనః |
గుహా గిరీణాం చ దిశశ్చ సంతతం
మృదంగఘోషప్రతిమః ప్రశుశ్రువే || ౪౯ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే శ్రీమదయోధ్యాకాండే ద్వ్యధికశతతమః సర్గః || ౧౦౨ ||
Ayodhya Kanda Sarga 102 Meaning In Telugu
రాముని మాటలు శ్రద్ధగా విన్నాడు భరతుడు. తిరిగి రామునితో ఇలా అన్నాడు. “రామా! నేను ధర్మహీనుడను. నాకు రాజధర్మము గురించి ఏమితెలుసు. నాకు తెలిసిందల్లా ఒకటే. అది మన కులధర్మము. మనవంశాచారము. ఇక్ష్వాకు వంశములో ఇంతవరకూ పెద్దవాడే రాజ్యభారము వహించాడు. పెద్దవాడు ఉండగా చిన్నవాడు రాజు కాలేదు. కాకూడదు. ఇప్పుడు నీవు మన వంశములో పెద్దవాడవు. నేను నీ కన్నా చిన్నవాడను. కాబట్టి నీవు రాజ్యాభిషిక్తుడవు కమ్ము. అదే నాకోరిక.
రామా! మామూలు ప్రజల దృష్టిలో రాజుకూడా ఒక సాధారణమానవుడే. కానీ, రాజు అంటే సాక్షాత్తు విష్ణుస్వరూపుడు. రాజుకాదగ్గ లక్షణాలే నీకే ఉన్నాయి. నాలో ఎంత మాత్రమూ లేవు. కాబట్టి అయోధ్యకు రాజుకాదగ్గ వాడవు నీవే. ఇంక అసలు విషయానికి వద్దాము. నేను కేకయ దేశములో ఉండగా. నీవు అరణ్యములకు వెళ్లగా, మన తండ్రిగారు దశరథమహారాజుగారు స్వర్గస్థులయ్యారు. నేను శత్రుఘ్నుడు కలిసి తండ్రి గారికి అంత్యక్రియలు చేసాము. ఇప్పుడు నీవు తండ్రిగారికి జలతర్పణములు విడువ వలెను. తండ్రిగారికి జ్యేష్టుడవు, ప్రియపుత్రుడవు నీవు. కాబట్టి నీవు విడిచే జలతర్పణములు మన తండ్రిగారికి అత్యంత ప్రియమైనవి.
ఎందుకంటే నేను విన్నదాని ప్రకారము దశరథుడు తన అవసాన కాలములో నిన్నే తలచుకుంటూ, నీమీద దిగులు చేత మరణించాడు. కాబట్టి నీవు జలతర్పణములు విడిస్తేగాని తండ్రిగారి ఆత్మశాంతించదు.” అనిఅన్నాడు భరతుడు.
శ్రీమద్రామాయణము
అయోధ్యాకాండము నూట రెండవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్