“రామాయణం” లో అయోధ్యాకాండము ద్వాదశః సర్గం (12వ సర్గ) చాలా ప్రాముఖ్యత కలిగినది. ఈ సర్గలో దశరథుడు రాముని వనవాసానికి పంపించడానికి సిద్ధమవుతాడు. కైకేయి, తన భర్తకు ఇచ్చిన వాగ్దానాన్ని నెరవేర్చమని దశరథుని పై ఒత్తిడి తెస్తుంది. రాముడు తన తండ్రి ఆజ్ఞను శిరసావహించి, సీత మరియు లక్ష్మణులతో పాటు వనవాసానికి బయలుదేరుతాడు. ఈ సర్గ రాముడి విధేయత, ధైర్యం, మరియు పితృవాక్య పరిపాలన అనే గొప్ప గుణాలను ప్రతిబింబిస్తుంది. అయోధ్య ప్రజలు రాముని వనవాసానికి చాలా బాధపడతారు. రాముడు, సీత మరియు లక్ష్మణులు వనానికి వెళ్ళడం ద్వారా కథలో కీలక మలుపు వస్తుంది.
కైకేయీనివర్తనప్రయాసః
తతః శృత్వా మహారాజః కైకేయ్యా దారుణం వచః |
చింతామభిసమాపేదే ముహూర్తం ప్రతతాప చ || ౧ ||
కిం ను మే యది వా స్వప్నశ్చిత్తమోహూఽపి వా మమ |
అనుభూతోపసర్గో వా మనసో వాఽప్యుపద్రవః || ౨ ||
ఇతి సంచింత్య తద్రాజా నాభ్యగచ్ఛత్తదాసుఖమ్ |
ప్రతిలభ్య చిరాత్సంజ్ఞాం కైకేయీవాక్యతాపితః || ౩ || [తాడితః]
వ్యథితో విక్లవశ్చైవ వ్యాఘ్రీం దృష్ట్వా యథా మృగః |
అసంవృతాయామాసీనో జగత్యాం దీర్ఘముచ్ఛ్వసన్ || ౪ ||
మండలే పన్నగో రుద్ధో మంత్రైరివ మహావిషః |
అహో ధిగితి సామర్షో వాచముక్త్వా నరాధిపః || ౫ ||
మోహమాపేదివాన్భూయః శోకోపహతచేతనః |
చిరేణ తు నృపః సంజ్ఞాం ప్రతిలభ్య సుదుఃఖితః || ౬ ||
కైకేయీమబ్రవీత్క్రుద్ధః ప్రదహన్నివ చక్షుషా |
నృశంసే దుష్టచారిత్రే కులస్యాస్య వినాశిని || ౭ ||
కిం కృతం తవ రామేణ పాపం పాపే మయాపిఽవా |
యదా తే జననీతుల్యాం వృత్తిం వహతి రాఘవః || ౮ ||
తస్యైవ త్వమనర్థాయ కిం నిమిత్తమిహోద్యతా |
త్వం మయాఽఽత్మవినాశార్థం భవనం స్వం ప్రవేశితా || ౯ ||
అవిజ్ఞానాన్నృపసుతా వ్యాలీ తీక్ష్ణవిషా యథా |
జీవలోకో యదా సర్వో రామస్యాహ గుణస్తవమ్ || ౧౦ ||
అపరాధం కముద్దిశ్య త్యక్ష్యామీష్టమహం సుతమ్ |
కౌసల్యాం వా సుమిత్రాం వా త్యజేయమపి వా శ్రియమ్ || ౧౧ ||
జీవితం వాఽఽత్మనో రామం న త్వేవ పితృవత్సలమ్ |
పరా భవతి మే ప్రీతిర్దృష్ట్వా తనయమగ్రజమ్ || ౧౨ ||
అపశ్యతస్తు మే రామం నష్టా భవతి చేతనా |
తిష్ఠేల్లోకో వినా సూర్యం సస్యం వా సలిలం వినా || ౧౩ ||
న తు రామం వినా దేహే తిష్ఠేత్తు మమ జీవితమ్ |
తదలం త్యజ్యతామేషః నిశ్చయః పాపనిశ్చయే || ౧౪ ||
అపి తే చరణౌ మూర్ధ్నా స్పృశామ్యేష ప్రసీద మే |
కిమిదం చింతితం పాపే త్వయా పరమదారుణమ్ || ౧౫ ||
అథ జీజ్ఞాససే మాం త్వం భరతస్య ప్రియాప్రియే |
అస్తు యత్తత్త్వయా పూర్వం వ్యాహృతం రాఘవం ప్రతి || ౧౬ ||
స మే జ్యేష్ఠః సుతః శ్రీమాన్ధర్మజ్యేష్ఠ ఇతీవ మే |
తత్త్వయా ప్రియవాదిన్యా సేవార్థం కథితం భవేత్ || ౧౭ ||
తచ్ఛ్రుత్వా శోకసంతప్తా సంతాపయసి మాం భృశమ్ |
ఆవిష్టాఽసి గృహం శూన్యం సా త్వం పరవశం గతా || ౧౮ ||
ఇక్ష్వాకూణాం కులే దేవి సంప్రాప్తః సుమహానయమ్ |
అనయో నయసంపన్నే యత్ర తే వికృతా మతిః || ౧౯ ||
న హి కించిదయుక్తం వా విప్రియం వా పురా మమ |
అకరోస్త్వం విశాలాక్షి తేన న శ్రద్దధామ్యహమ్ || ౨౦ ||
నను తే రాఘవస్తుల్యో భరతేన మహాత్మనా |
బహుశో హి సుబాలే త్వం కథాః కథయసే మమ || ౨౧ ||
తస్య ధర్మాత్మనో దేవి వనే వాసం యశస్వినః |
కథం రోచయసే భీరు నవ వర్షాణి పంచ చ || ౨౨ ||
అత్యంతసుకుమారస్య తస్య ధర్మే ధృతాత్మనః |
కథం రోచయసే వాసమరణ్యే భృశదారుణే || ౨౩ ||
రోచయస్యభిరామస్య రామస్య శుభలోచనే |
తవ శుశ్రూషమాణస్య కిమర్థం విప్రవాసనమ్ || ౨౪ ||
రామో హి భరతాద్భూయస్తవ శుశ్రూషతే సదా |
విశేషం త్వయి తస్మాత్తు భరతస్య న లక్షయే || ౨౫ ||
శుశ్రూషాం గౌరవం చైవ ప్రమాణం వచనక్రియామ్ |
కస్తే భూయస్తరం కుర్యాదన్యత్ర మనుజర్షభాత్ || ౨౬ ||
బహూనాం స్త్రీసహస్రాణాం బహూనాం చోపజీవినామ్ |
పరివాదోఽపవాదో వా రాఘవే నోపపద్యతే || ౨౭ ||
సాంత్వయన్ సర్వభూతాని రామః శుద్ధేన చేతసా |
గృహ్ణాతి మనుజవ్యాఘ్రః ప్రియైర్విషయవాసినః || ౨౮ ||
సత్యేన లోకాన్ జయతి దీనాన్ దానేన రాఘవః |
గురూన్ శుశ్రూషయా వీరో ధనుషా యుధి శాత్రవాన్ || ౨౯ ||
సత్యం దానం తపస్త్యాగో మిత్రతా శౌచమార్జవమ్ |
విద్యా చ గురుశుశ్రూషా ధ్రువాణ్యేతాని రాఘవే || ౩౦ ||
తస్మిన్నార్జవసంపన్నే దేవి దేవోపమే కథమ్ |
పాపమాశంససే రామే మహర్షిసమతేజసి || ౩౧ ||
న స్మరామ్యప్రియం వాక్యం లోకస్య ప్రియవాదినః |
స కథం త్వత్కృతే రామం వక్ష్యామి ప్రియమప్రియమ్ || ౩౨ ||
క్షమా యస్మిన్దమస్త్యాగః సత్యం ధర్మః కృతజ్ఞతా |
అప్యహింసా చ భూతానాం తమృతే కా గతిర్మమ || ౩౩ ||
మమ వృద్ధస్య కైకేయి గతాంతస్య తపస్వినః |
దీనం లాలప్యమానస్య కారుణ్యం కర్తుమర్హసి || ౩౪ ||
పృథివ్యాం సాగరాంతాయాం యత్కించిదధిగమ్యతే |
తత్సర్వం తవ దాస్యామి మా చ త్వాం మన్యురావిశేత్ || ౩౫ ||
అంజలిం కుర్మి కైకేయి పాదౌ చాపి స్పృశామి తే |
శరణం భవ రామస్య మాఽధర్మో మామిహ స్పృశేత్ || ౩౬ ||
ఇతి దుఃఖాభిసంతప్తం విలపంతమచేతనమ్ |
ఘూర్ణమానం మహారాజం శోకేన సమభిప్లుతమ్ || ౩౭ ||
పారం శోకార్ణవస్యాశు ప్రార్థయంతం పునః పునః |
ప్రత్యువాచాథ కైకేయీ రౌద్రా రౌద్రతరం వచః || ౩౮ ||
యది దత్త్వా వరౌ రాజన్ పునః ప్రత్యనుతప్యసే |
ధార్మికత్వం కథం వీర పృథివ్యాం కథయిష్యసి || ౩౯ ||
యదా సమేతా బహవస్త్వయా రాజర్షయః సహ |
కథయిష్యంతి ధర్మజ్ఞాస్తత్ర కిం ప్రతివక్ష్యసి || ౪౦ ||
యస్యాః ప్రయత్నే జీవామి యా చ మామభ్యపాలయత్ | [ప్రసాదే]
తస్యాః కృతం మయా మిథ్యా కైకేయ్యా ఇతి వక్ష్యసి || ౪౧ ||
కిల్బిషత్వం నరేంద్రాణాం కరిష్యసి నరాధిప |
యో దత్వా వరమద్యైవ పునరన్యాని భాషసే || ౪౨ ||
శైబ్యః శ్యేనకపోతీయే స్వమాంసం పక్షిణే దదౌ |
అలర్కశ్చక్షుషీ దత్త్వా జగామ గతిముత్తమామ్ || ౪౩ ||
సాగరః సమయం కృత్వా న వేలామతివర్తతే |
సమయం మాఽనృతం కార్షీః పుర్వవృత్తమనుస్మరన్ || ౪౪ ||
స త్వం ధర్మం పరిత్యజ్య రామం రాజ్యేఽభిషిచ్య చ |
సహ కౌలస్యయా నిత్యం రంతుమిచ్ఛసి దుర్మతే || ౪౫ ||
భవత్వధర్మో ధర్మో వా సత్యం వా యది వాఽనృతమ్ |
యత్త్వయా సంశ్రుతం మహ్యం తస్య నాస్తి వ్యతిక్రమః || ౪౬ ||
అహం హి విషమద్యైవ పీత్వా బహు తవాగ్రతః |
పశ్యతస్తే మరిష్యామి రామో యద్యభిషిచ్యతే || ౪౭ ||
ఏకాహమపి పశ్యేయం యద్యహం రామమాతరమ్ |
అంజలిం ప్రతిగృహ్ణంతీం శ్రేయో నను మృతిర్మమ || ౪౮ ||
భరతేనాత్మనా చాహం శపే తే మనుజాధిప |
యథా నాన్యేన తుష్యేయమృతే రామవివాసనాత్ || ౪౯ ||
ఏతావదుక్త్వా వచనం కైకేయీ విరరామ హ |
విలపంతం చ రాజానం న ప్రతివ్యాజహార సా || ౫౦ ||
శ్రుత్వా తు రాజా కైకేయ్యా వృతం పరమదారుణమ్ | [పరమశోభనమ్]
రామస్య చ వనే వాసమైశ్వర్యం భరతస్య చ || ౫౧ ||
నాభ్యభాషత కైకేయీం ముహూర్తం వ్యాకులేంద్రియః |
ప్రైక్షతానిమిషో దేవీం ప్రియామప్రియవాదినీమ్ || ౫౨ ||
తాం హి వజ్రసమాం వాచమాకర్ణ్య హృదయాప్రియామ్ |
దుఃఖశోకమయీం ఘోరాం రాజా న సుఖితోఽభవత్ || ౫౩ ||
స దేవ్యా వ్యవసాయం చ ఘోరం చ శపథం కృతమ్ |
ధ్యాత్వా రామేతి నిఃశ్వస్య చ్ఛిన్నస్తరురివాపతత్ || ౫౪ ||
నష్టచిత్తో యథోన్మత్తో విపరీతో యథాఽతురః |
హృతతేజా యథా సర్పో బభూవ జగతీపతిః || ౫౫ ||
దీనయా తు గిరా రాజా ఇతి హోవాచ కైకయీమ్ |
అనర్థమిమమర్థాభం కేన త్వముపదర్శితా || ౫౬ ||
భూతోపహతచిత్తేవ బ్రువంతీ మాం న లజ్జసే |
శీలవ్యసనమేతత్తే నాభిజానామ్యహం పురా || ౫౭ ||
బాలాయాస్తత్త్విదానీం తే లక్షయే విపరీతవత్ |
కుతో వా తే భయం జాతం యా త్వమేవంవిధం వరమ్ || ౫౮ ||
రాష్ట్రే భరతమాసీనం వృణీషే రాఘవం వనే |
విరమైతేన భావేన త్వమేతేనానృతేన వా || ౫౯ ||
యది భర్తుః ప్రియం కార్యం లోకస్య భరతస్య చ |
నృశంసే పాపసంకల్పే క్షుద్రే దుష్కృతకారిణి || ౬౦ ||
కిం ను దుఃఖమలీకం వా మయి రామే చ పశ్యసి |
న కథంచిదృతే రామాద్భరతో రాజ్యమావసేత్ || ౬౧ ||
రామాదపి హితం మన్యే ధర్మతో బలవత్తరమ్ |
కథం ద్రక్ష్యామి రామస్య వనం గచ్ఛేతి భాషితే || ౬౨ ||
ముఖవర్ణం వివర్ణం తం యథైవేందుముపప్లుతమ్ |
తాం హి మే సుకృతాం బుద్ధిం సుహృద్భిః సహ నిశ్చితామ్ || ౬౩ ||
కథం ద్రక్ష్యామ్యపావృత్తాం పరైరివ హతాం చమూమ్ |
కిం మాం వక్ష్యంతి రాజానో నానాదిగ్భ్యః సమాగతాః || ౬౪ ||
బాలో బతాయమైక్ష్వాకశ్చిరం రాజ్యమకారయత్ |
యదా తు బహవో వృద్ధాః గుణవంతో బహుశ్రుతాః || ౬౫ ||
పరిప్రక్ష్యంతి కాకుత్స్థం వక్ష్యామి కిమహం తదా |
కైకేయ్యా క్లిశ్యమానేన రామః ప్రవ్రాజితో మయా || ౬౬ ||
యది సత్యం బ్రవీమ్యేతత్తదసత్యం భవిష్యతి |
కిం మాం వక్ష్యతి కౌసల్యా రాఘవే వనమాస్థితే || ౬౭ ||
కిం చైనాం ప్రతివక్ష్యామి కృత్వా విప్రియమీదృశమ్ |
యదా యదా హి కౌసల్యా దాసీవచ్చ సఖీవ చ || ౬౮ ||
భార్యావద్భగినీవచ్చ మాతృవచ్చోపతిష్ఠతి |
సతతం ప్రియకామా మే ప్రియపుత్రా ప్రియంవదా || ౬౯ ||
న మయా సత్కృతా దేవి సత్కారార్హా కృతే తవ |
ఇదానీం తత్తపతి మాం యన్మయా సుకృతం త్వయి || ౭౦ ||
అపథ్యవ్యంజనోపేతం భుక్తమన్నమివాతురమ్ |
విప్రకారం చ రామస్య సంప్రయాణం వనస్య చ || ౭౧ ||
సుమిత్రా ప్రేక్ష్య వై భీతా కథం మే విశ్వసిష్యతి |
కృపణం బత వైదేహీ శ్రోష్యతి ద్వయమప్రియమ్ || ౭౨ ||
మాం చ పంచత్వమాపన్నం రామం చ వనమాశ్రితమ్ |
వైదేహీ బత మే ప్రాణాన్ శోచంతీ క్షపయిష్యతి || ౭౩ ||
హీనా హిమవతః పార్శ్వే కిన్నరేణేవ కిన్నరీ |
న హి రామమహం దృష్ట్వా ప్రవసంతం మహావనే || ౭౪ ||
చిరం జీవితుమాశంసే రుదంతీం చాపి మైథిలీమ్ |
సా నూనం విధవా రాజ్యం సపుత్రా కారయిష్యసి || ౭౫ ||
న హి ప్రవాజితే రామే దేవి జీవితుముత్సహే |
సతీం త్వామహమత్యంతం వ్యవస్యామ్యసతీం సతీమ్ || ౭౬ ||
రూపిణీం విషసంయుక్తాం పీత్వేవ మదిరాం నరః |
అనృతైర్బత మాం సాంత్వైః సాంత్వయంతీ స్మ భాషసే || ౭౭ ||
గీతశబ్దేన సంరుద్ధ్య లుబ్ధో మృగమివావధీః |
అనార్య ఇతి మామార్యాః పుత్రవిక్రాయకం ధ్రువమ్ || ౭౮ ||
ధిక్కరిష్యంతి రథ్యాసు సురాపం బ్రాహ్మణం యథా |
అహో దుఃఖమహో కృచ్ఛ్రం యత్ర వాచః క్షమే తవ || ౭౯ ||
దుఃఖమేవంవిధం ప్రాప్తం పురాకృతమివాశుభమ్ |
చిరం ఖలు మయా పాపే త్వం పాపేనాభిరక్షితా || ౮౦ ||
అజ్ఞానాదుపసంపన్నా రజ్జురుద్బంధినీ యథా |
రమమాణస్త్వయా సార్ధం మృత్యుం త్వాం నాభిలక్షయే || ౮౧ ||
బాలో రహసి హస్తేన కృష్ణసర్పమివాస్పృశమ్ |
మయా హ్యపితృకః పుత్రః స మహాత్మా దురాత్మనా || ౮౨ ||
తం తు మాం జీవలోకోఽయం నూనమాక్రోష్టుమర్హతి |
బాలిశో బత కామాత్మా రాజా దశరథో భృశమ్ || ౮౩ ||
యః స్త్రీకృతే ప్రియం పుత్రం వనం ప్రస్థాపయిష్యతి |
వ్రతైశ్చ బ్రహ్మచర్యైశ్చ గురుభిశ్చోపకర్శితః || ౮౪ ||
భోగకాలే మహత్కృచ్ఛ్రం పునరేవ ప్రపత్స్యతే |
నాలం ద్వితీయం వచనం పుత్రో మాం ప్రతిభాషితుమ్ || ౮౫ ||
స వనం ప్రవ్రజేత్యుక్తో బాఢమిత్యేవ వక్ష్యతి |
యది మే రాఘవః కుర్యాద్వనం గచ్ఛేతి చోదితః || ౮౬ ||
ప్రతికూలం ప్రియం మే స్యాత్ న తు వత్సః కరిష్యతి |
శుద్ధభావో హి భావం మే న తు జ్ఞాస్యతి రాఘవః || ౮౭ ||
స వనం ప్రవ్రజేత్యుక్తో బాఢమిత్యేవ వక్ష్యతి |
రాఘవే హి వనం ప్రాప్తే సర్వలోకస్య ధిక్కృతమ్ || ౮౮ ||
మృత్యురక్షమణీయం మాం నయిష్యతి యమక్షయమ్ |
మృతే మయి గతే రామే వనం మనుజపుంగవే || ౮౯ ||
ఇష్టే మమ జనే శేషే కిం పాపం ప్రతిపత్స్యసే |
కౌసల్యా మాం చ రామం చ పుత్రౌ చ యది హాస్యతి || ౯౦ ||
దుఃఖాన్యసహతీ దేవీ మామేవానుమరిష్యతి |
కౌసల్యాం చ సుమిత్రాం చ మాం చ పుత్రైస్త్రిభిః సహ || ౯౧ ||
ప్రక్షిప్య నరకే సా త్వం కైకేయి సుఖితా భవ |
మయా రామేణ చ త్యక్తం శాశ్వతం సత్కృతం గుణైః || ౯౨ ||
ఇక్ష్వాకుకులమక్షోభ్యమాకులం పాలయిష్యసి |
ప్రియం చేద్భరతస్యైతద్రామప్రవ్రాజనం భవేత్ || ౯౩ ||
మా స్మ మే భరతః కార్షీత్ప్రేతకృత్యం గతాయుషః |
హంతానార్యే మమామిత్రే సకామా భవ కైకయి || ౯౪ ||
మృతే మయి గతే రామే వనం పురుషపుంగవే |
సేదానీం విధవా రాజ్యం సపుత్రా కారయిష్యసి || ౯౫ ||
త్వం రాజపుత్రీవాదేన న్యవసో మమ వేశ్మని |
అకీర్తిశ్చాతులా లోకే ధ్రువః పరిభవశ్చ మే || ౯౬ ||
సర్వభూతేషు చావజ్ఞా యథా పాపకృతస్తథా |
కథం రథైర్విభుర్యాత్వా గజాశ్వైశ్చ ముహుర్ముహుః || ౯౭ ||
పద్భ్యాం రామో మహారణ్యే వత్సో మే విచరిష్యతి |
యస్య త్వాహారసమయే సూదాః కుండలధారిణః || ౯౮ ||
అహంపుర్వాః పచంతి స్మ ప్రశస్తం పానభోజనమ్ |
స కథం ను కషాయాణి తిక్తాని కటుకాని చ || ౯౯ ||
భక్షయన్వన్యమాహారం సుతో మే వర్తయిష్యతి |
మహార్హవస్త్రసంవీతో భూత్వా చిరసుఖోషితః || ౧౦౦ ||
కాషాయపరిధానస్తు కథం భూమౌనివత్స్యతి |
కస్యైతద్దారుణం వాక్యమేవంవిధమచింతితమ్ || ౧౦౧ ||
రామస్యారణ్యగమనం భరతస్యాభిషేచనమ్ |
ధిగస్తు యోషితో నామ శఠాః స్వార్థపరాః సదా |
న బ్రవీమి స్త్రియః సర్వా భరతస్యైవ మాతరమ్ || ౧౦౨ ||
అనర్థభావేఽర్థపరే నృశంసే
మమానుతాపాయ నివిష్టభావే |
కిమప్రియం పశ్యసి మన్నిమిత్తం
హితానుకారిణ్యథవాఽపి రామే || ౧౦౩ ||
పరిత్యజేయుః పితరో హి పుత్రా-
-న్భార్యాః పతీంశ్చాపి కృతానురాగాః |
కృత్స్నం హి సర్వం కుపితం జగత్స్యా-
-ద్దృష్ట్వైవ రామం వ్యసనే నిమగ్నమ్ || ౧౦౪ ||
అహం పునర్దేవకుమారరూప-
-మలంకృతం తం సుతమావ్రజంతమ్ |
నందామి పశ్యన్నపి దర్శనేన
భవామి దృష్ట్వా చ పునర్యువేవ || ౧౦౫ ||
వినాఽపి సూర్యేణ భవేత్ప్రవృత్తి-
-రవర్షతా వజ్రధరేణ వాఽపి |
రామం తు గచ్ఛంతమితః సమీక్ష్య
జీవేన్న కశ్చిత్త్వితి చేతనా మే || ౧౦౬ ||
వినాశకామామహితామమిత్రా-
-మావాసయం మృత్యుమివాత్మనస్త్వామ్ |
చిరం బతాంకేన ధృతాసి సర్పీ
మహావిషా తేన హతోఽస్మి మోహాత్ || ౧౦౭ ||
మయా చ రామేణ చ లక్ష్మణేన
ప్రశాస్తు హీనో భరతస్త్వయా సహ |
పురం చ రాష్ట్రం చ నిహత్య బాంధవాన్
మమాహితానాం చ భవాభిహర్షిణీ || ౧౦౮ ||
నృశంసవృత్తే వ్యసనప్రహారిణి
ప్రసహ్య వాక్యం యదిహాద్య భాషసే |
న నామ తే కేన ముఖాత్పతంత్యధో
విశీర్యమాణా దశనాః సహస్రధా || ౧౦౯ ||
న కించిదాహాహితమప్రియం వచో
న వేత్తి రామః పరుషాణి భాషితుమ్ |
కథం ను రామే హ్యభిరామవాదిని
బ్రవీషి దోషాన్గుణ నిత్యసమ్మతే || ౧౧౦ ||
ప్రతామ్య వా ప్రజ్వల వా ప్రణశ్య వా
సహస్రశో వా స్ఫుటితా మహీం వ్రజ |
న తే కరిష్యమి వచః సుదారుణం
మమాహితం కేకయరాజపాంసని || ౧౧౧ ||
క్షురోపమాం నిత్యమసత్ప్రియంవదాం
ప్రదుష్టభావాం స్వకులోపఘాతినీమ్ |
న జీవితుం త్వాం విషహేఽమనోరమాం
దిధక్షమాణాం హృదయం సబంధనమ్ || ౧౧౨ ||
న జీవితం మేఽస్తి పునః కుతః సుఖం
వినాఽఽత్మజేనాఽత్మవతః కుతో రతిః |
మమాహితం దేవి న కర్తుమర్హసి
స్పృశామి పాదావపి తే ప్రసీద మే || ౧౧౩ ||
స భూమిపాలో విలపన్ననాథవత్
స్త్రియా గృహీతో హృదయేఽతిమాత్రయా |
పపాత దేవ్యాశ్చరణౌ ప్రసారితా-
-వుభావసంస్పృశ్య యథాఽతురస్తథా || ౧౧౪ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాండే ద్వాదశః సర్గః || ౧౨ ||
Ayodhya Kanda Sarga 12 Meaning In Telugu
కైక మాటలు విన్న దశరథుడికి నోటమాట రాలేదు. అలాగే నిశ్చేష్టుడయ్యాడు. ఇది కలా నిజమా అనే భ్రమలో పడ్డాడు. లేక తనకేమన్నా చిత్తభ్రమ కలిగిందా లేక తనకు ఏమన్నా మానసిక వ్యాధి సోకిందా అని అనుమానపడ్డాడు. దశరథుని మనసు, కైక తన మాటలతో కొట్టిన దెబ్బను తట్టుకోలేకపోయింది. క్రమ క్రమంగా స్పృహ కోల్పోయాడు. కైక చల్లని నీరు తెప్పించి మొహాన చిలకరించింది.
కొంచెం తేరుకున్నాడు దశరథుడు. కళ్లుతెరిచాడు. కైకను చూచాడు. “ఛీ ఛీ పాపాత్మురాలా నీవా” అంటూ మరలా సృహ తప్పాడు. చాలా సేపటివరకూ అలాగే ఉన్నాడు. కైక తగు ఉ పచారములు చేసి స్పృహ తెప్పించింది. మెల్లిగా లేచి కూర్చున్నాడు. జరిగిందంతా కొంచెం కొంచెం గుర్తుకు వస్తూ ఉంది. కైక వరాలు కోరడం వరకూ గుర్తుకు వచ్చింది. కోపంతో ఊగిపోయాడు. కైక వంక చూచి ఇలా అన్నాడు.
“ఓసి దుర్మార్గురాలా! నీవేనా ఈ మాటలు అన్నది. నా రాముడు కానీ, నేను కానీ, నీకు ఏమి అపకారము చేసాము. మాకు ఎందుకు ఇంతటి దారుణమైన శిక్ష విధిస్తున్నావు. తాను పుట్టినప్పటినుండి రాముడు నిన్ను తన కన్నతల్లి కన్నా మిన్నగా భావించాడు కదా. అలాంటి రామునికే నీవు ద్రోహం తలపెడతావా! ఇది నీకు న్యాయమా! నీవు రాచ పుట్టుక పుట్టావని, ఉత్తమ క్షత్రియుని కుమార్తెవని నిన్ను వివాహం చేసుకొని మా కుటుంబంలోకి తీసుకొని వచ్చాను. కాని ఏం ఇంటి గడప తొక్కావో ఆ ఇంటి నాశనమునే కోరుతావు అని అనుకోలేదు. ఒక భయంకర విషనాగును తెచ్చి ఇంట్లో పెట్టుకున్నట్టు అయింది.
అది సరే. రాముని వనములకు పంపమన్నావు కదా! లోకము అంతా రాముని సకల సద్గుణ సంపన్నుడు అని కీర్తిస్తుంటే, అతనిలో ఏ దోషము చూపి నేను రాముని వనములకు పంపాలి. ఓ కైకా! నీకు తెలుసో లేదో! నేను నా భార్యలైన కౌసల్యను, సుమిత్రను, నిన్ను సైతం వదిలిపెడతానేమో గాని రాముని మాత్రం వదలను తెలుసా! రాముని చూస్తే నాకు పోయిన ప్రాణాలు లేచి వస్తాయి. రాముడు కనపడక పోతే నాకు పై ప్రాణాలు పైకేపోతాయి. ఎందుకంటే సూర్యుడు లేకుండా లోకాలు ఉంటాయేమో కాని, నీరు లేకుండా పంటలు పండుతా యోమే కానీ, రాముడు లేకుండా నేను క్షణకాలం కూడా బతకలేను. ఇది యదార్థము.
కైకా! కోపంలో ఏదేదో అన్నాను. నన్ను క్షమించు. నీ పాదాలంటి వేడుకుంటున్నాను. నీ మంకు పట్టు వదిలిపెట్టు. ఇంకేమన్నా వరాలు కావాలో కోరుకో ఇస్తాను. ” అని కైక మొహంలోకి చూచాడు. కైక మాట్లాడలేదు. మొహం అటు తిప్పుకుంది. మరలా దశరథుని కోపం తారస్థాయికి చేరింది.
“ఓసి దుర్మార్గురాలా! అసలు ఇంతటి పరమదారుణమైన కోరిక కోరాలనే ఆలోచన నీకు ఎలా వచ్చిందే!” అని అరిచాడు.
అంతలోనే తేరుకొని “అలా కాదులే! ఆ! నాకు తెలిసిందిలే! నాకు భరతుని మీద ఎంత ప్రేమ ఉందో పరీక్ష చేద్దామని అలా అన్నావు కదూ! అంతే అయి ఉంటుంది. లేకపోతే అలాంటి వరాలు ఎందుకు కోరతావు! ఎందుకంటే నీవు ఇదివరకు మాట్లాడేటప్పుడు ‘రాముడే నా పెద్ద కుమారుడు. భరతుడు నా రెండవ కుమారుడు’ అని ఎన్నిసార్లు నువ్వు అనలేదు. ఆ మాటలు మేమందరమూ విని ఎంతో సంతోషించాము కదా! ఇప్పుడు కూడా అలాగే నన్ను పరీక్షించడానికి అలా అంటున్నావు అని నాకు తెలుసు. అలాగే అగుగాక! లేకపోతే నీకు రాముని మీద ద్వేషభావం ఎందుకు ఉంటుంది. ఏమో!
అది సరే! రాముని పట్టాభిషేక వార్త విని రాముడు అంటే పడని వాళ్లు నీకు ఏమన్నా దుర్భోధలు చేసారా! ఆ మాటలు విని నువ్వు కోపగృహంలో పడుకున్నావా! కైకా! నీవు వివేకము కలదానవు. నీతి మంతురాలివి. ఎవరో చెప్పిన మాటలు వినవచ్చునా! కైకా! నీవు ఇదివరకు ఇలాంటి మాటలు మాట్లాడావా! అందుకే నీవు ఇలాంటి కోరికలు కోరావు అంటే నమ్మలేకపోతున్నాను. నా మీద దయయుంచి ఇదంతా నిజం కాదని చెప్పు. నా మనసు కుదుటపడుతుంది.
ఓ కైకా! నీవు చిన్నప్పటినుండి రాముని, భరతుని నీ ఒడిలో కూర్చోపెట్టుకొని ఎన్నో కథలు చెప్పావు కదా! నీ మెత్తటి ఒడిలో కూర్చున్న రాముడు ముళ్లపొదలతో నిండిన అడవులలో ఎలా ఉండగలడు అని అనుకుంటున్నావు. రాముడు మాత్రం తక్కువ వాడా! తన కన్నతల్లి కౌసల్య కన్నా నీకు ఎక్కువ సేవలు చేసాడు కదా! అలాంటి రాముని దూరంగా ఉంచాలని ఎందుకు అనుకుంటున్నావు? నీకు ఎంతో మంది దాసదాసీ జనము ఉన్నా నీకు భక్తితో ఎన్నో సేవలు చేసాడు కదా రాముడు. అసలు రాముడు తప్ప నీకు అత్యధికంగా సేవలు చేసిన వాళ్లు వేరే ఎవరు ఉన్నారో చెప్పు.
పోనీ రాముడు ఏమన్నా అకృత్యాలు చేసాడా అంటే… అదీ లేదు. రాముడు అయోధ్య ప్రజలందరికీ ప్రియమైన వాడు. తాను చేసిన మంచి కార్యములకు అందరి చేతా మన్ననలు పొందిన వాడు. అతని మీద కొంచెం కూడా అపనింద పడే అవకాశము లేదు. మరి ఎందుకు రాముని అరణ్యవాసము చెయ్యమంటున్నావు. ఏ కారణం లేకుండా అలా ఎందుకు అడిగావు.
ఓ కైకా! రాముడు ఎటువంటి వాడో నీకు తెలుసు. అయినా మరొకసారి చెబుతాను విను. రాముడు తన సత్యసంధతతో లోకాలను, తన దాన ధర్మములతో దీనజనమును, తన శుశ్రూషులతో గురువు లను, తన వీరత్వముతో శత్రువులను జయించాడు. సత్యము, దానము, ఏకాగ్రత, త్యాగము, మైత్రి, శౌచము, మంచితనము, విద్య, గురువులకు శుశ్రూష, ఇవన్నీ రామునికి సహజంగా పుట్టుకతో వచ్చిన గుణాలు. కపటము అనేమాటకు రామునికి అర్థం తెలియదు. అటువంటి “రామునికి అపకారము చెయ్యవలెనని దుర్బుద్ధి నీకు ఎలా పుట్టింది.
కైకా! రాముడు ఎవ్వరితోనూ పరుషంగా మాట్లాడటం నేను చూడలేదు. అందరితో ఎంతో ప్రియంగా మాట్లాడేవాడు. అలాంటి రామునితో నీ కోసం పరుషంగా ఎలా మాట్లాడమంటావు. అడవులకు పో అని ఎలా చెప్పమంటావు?
ఓ కైకా! మరలా వేడుకుంటున్నాను. నాకా వయసు అయిపోయింది. వృద్ధుడను అయ్యాను. ఇప్పుడు నాకు రాముడే దిక్కు. ఈ వయసులో నాకు రాముని దూరం చెయ్యకు. నువ్వు కావాలంటే నా రాజ్యము యావత్తు నీకు ధారపోస్తాను. రాముని మాత్రం నాకు విడిచిపెట్టు. ఓ కైకా! నీ పాదాలు పట్టుకొని వేడుకుంటున్నాను. ఈ వృద్ధుని మీద కోపం మాను. రాముని విడిచిపెట్టు నా ప్రాణాలు కాపాడు. ఇదే నా కోరిక. నా ఆఖరి కోరిక మన్నించు.” అని కైక పాదాల మీద పడిపోయాడు దశరథుడు.
దశరథుని దీన మైన మాటలు కైకలో ఎలాంటి మార్పును తీసుకురాలేకపోయాయి. స్వార్ధం ఆమె హృదయంలో కరుడు గట్టిపోయింది. అందుకే దశరథుడు ఎంత దీనంగా వేడుకున్నాడో అంత కఠినంగా ములుకుల వంటి మాటలు మాట్లాడింది.
“ఓ దశరథమహారాజా! నీవు వీరుడవు. యుద్ధరంగంలో నిన్ను రెండు సార్లు కాపాడి నీ ప్రాణాలు రక్షించి నందుకు నాకు రెండు వరాలు ఇస్తాను అన్నావు. ఆ వరాలు ఇప్పుడు కోరాను. ఏవోవో మాటలు చెప్పి నన్ను మభ్యపెట్టాలని చూస్తున్నావు. ఇది నీకు ధర్మమా! ఇది ధర్మాత్ములు చేసే పనేనా! ఆడిన మాట తప్పడానికి ప్రయత్నించే నీవు ధర్మాత్ముడివా! ఈ విషయం నీవు భక్తితో పూజించే ఋషులకు, మునులకు చెప్పు.
‘అయ్యా! నా భార్య కైక నా ప్రాణాలను రక్షించింది. కైక అనుగ్రహము వలననే నేను బతుకుతున్నాను. అలాంటి కైకకు నేను ఇచ్చిన మాటను తప్పాను.’ అని చెప్పు. వాళ్లు నిన్ను ధర్మాత్ముడు అంటారా! లేక మాట తప్పిన వాడంటారా!
ఓ దశరథ మహారాజా! ఆడిన మాట తప్పి నువ్వు నీ వంశమునకు, నీ పూర్వీకులకు కళంకము తీసుకొని వస్తున్నావు. ఆడిన మాట కోసం శిబి చక్రవర్తి తన శరీరమునే కోసి ఇచ్చాడు. అలర్కుడు తన నేత్రములను దానం చేసాడు. వారంతా నీ వంశములోని వారే. సముద్రుడు దేవతలకు ఇచ్చినమాట ప్రకారము చెలియలి కట్ట దాటడం లేదు. వారంతా ఆడిన మాటకు కట్టుబడి ఉన్నారు కదా! నీకేమయింది. ఇచ్చిన వరాలను వెనక్కు తీసుకుంటున్నావు. నీ దుర్బుద్ధి నాకు తెలుసు. రాముని యువరాజుగా చేసి కౌసల్యను పట్టపురాణిగా చేసి నన్ను నా కుమారుని అనాధలుగా చెయ్యాలని చూస్తున్నావు..
ఇంతెందుకు. ఓ దశరధమహారాజా! నేను అడిగింది ధర్మమ అధర్మమో, సత్యమో అసత్యమో, నాకు అనవసరము. మీరు నాకు రెండు వరాలు ఇస్తాను అన్నారు. ఆ వరాలు నాకు ఇవ్వాలి అంతే. దీనికి తిరుగు లేదు. నా మాటలు లక్ష్యపెట్టకుండా రామునికి పట్టాభిషేకము చేస్తే నేను నీ ఎదుటనే విషం తాగి చస్తాను. తన కుమారుడు యువరాజు అని విర్రవీగుతున్న నా సవతి కౌసల్యకు నమస్కారం చేసే కంటే చావడం మేలు.
ఓ దశరథ మహారాజా! నా మీద నా కొడుకు భరతుని మీద ఒట్టుపెట్టుకొని చెబుతున్నాను. రాముడు అరణ్యములకు వెళ్లాలి.
నాకుమారుడు యువరాజు కావాలి. అంతే. ఇంక దేనికీ నేను ఒప్పుకోను. ఆ రెండు తప్ప ఈ లోకంలో ఏవీ నాకు అక్కరలేదు. తరువాత తమరి ఇష్టం.” అని పలికి కైక మౌనంగా ఉండిపోయింది. కైకేయి మనోనిశ్చయము విని దశరథుడు నోటమాట రాకుండా మౌనంగా ఉండిపోయాడు. భరతుని పట్టాభిషేకము కన్నా రామ వనవాసము దశరథుని మనసు బాగా కలచి వేసింది. అటువంటి దుర్గార్గపు వరములు కోరిన కైక వంక చూడటానికి కూడా ఇష్టపడటం లేదు. దశరథునికి మతిభ్రమించి నట్టు అయింది. పిచ్చివాడి మాదిరి దిక్కులు చూస్తున్నాడు. మూర్ఛరోగి మాదిరి వణుకుతున్నాడు. ఉన్మాదిలాగా ప్రవర్తిస్తున్నాడు. ఏమి చేస్తున్నాడో తెలియని పరిస్థితి. అమాయకంగా కైక వంక చూచాడు.
“ఓ కైకా! నీకు ఇటువంటి దుర్మార్గపు ఆలోచన ఎవరు చెప్పారు? ఒకవేళ ఎవరైనా నీకు దుర్బోధ చేసారే అనుకో! నువ్వు సిగ్గు లేకుండా నన్ను అడుగుతావా! నీకే మన్నా దయ్యం పట్టిందా. లేక పిశాచము ఆవహించిందా. ఇంత విపరీతంగా ప్రవర్తిస్తున్నావు. నీకు చిన్నప్పటినుండీ ఇలాంటి విపరీతమైన ఆలోచనలు ఉన్నట్టు మీ వాళ్లు నాకు చెప్పనేలేదు. అయోధ్య వచ్చిన తరువాత కూడా నువ్వు ఇలా విపరీతంగా ప్రవర్తించలేదు. ఈరోజు నీకేం పుట్టింది. ఇలా మాట్లాడుతున్నావు.
ఇంతకూ నీకు ఎవరి వల్ల భయము. రాముని వల్లనా! లేకపోతే భరతునికి పట్టాభిషేకంతో ఊరుకోక రాముని వనవాసము ఎందుకు కోరుతున్నావు. రాముడంటే నీకు ఎందుకు అంత భయం? కైకా! మరలా చెబుతున్నాను. నాకు, నా కుమారుడు రామునికి, నీ కుమారుడు భరతునికి, అయోద్యకు క్షేమం కోరేదానివయితే నీవు కోరిన వరములు ఉపసంహరించుకో. బాగుపడతావు.” అప్పటిదాకా సౌమ్యంగా ఉన్న దశరథుడుఒక్కసారిగా రెచ్చిపోయాడు. తిట్టడం మొదలెట్టాడు.
“ఓసి పాపాత్మురాలా! క్రూరురాలా! క్షుద్రురాలా! దుర్మార్గురాలా! నాలో నా రామునిలో నీకు ఏం దోషాలు కనపడ్డాయే! మేము నీకు ఏం ద్రోహం చేసామే! నీకు తెలుసో లేదో. భరతుని హృదయం నాకు బాగా తెలుసు. రాముని కాదని భరతుడు రాజ్యాభిషేకమునకు ఎంతమాత్రమూ అంగీకరించడు. నీ కొడుకు సంగతి నీకు బాగా తెలియదు. రాముని కన్నా భరతునికి ధర్మములు ఎక్కువ తెలుసు. ధర్మాచరణములో రాముని కన్నా భరతుడే మిన్న.” దశరథుడు వెంటనే దీనంగా మారిపోయాడు.
“కైకా! కైకా! నేను రాముని వద్దకు పోయి ‘రామా! నీవు అరణ్యములకు పోవాలి’ అని ఎలా చెప్పగలను. అలా చెప్పిన తరువాత రాముని మొహం ఎలా చూడగలను. అది అటుండనీ. నేను రామ పట్టాభిషేక నిర్ణయాన్ని అందరితో చర్చించి వారి ఆమోదము పొందిన తరువాతనే తీసుకున్నాను. సామంత రాజులందరినీ ఆహ్వానించాను. ఇప్పుడు నేను నా నిర్ణయాన్ని మార్చుకుంటే వాళ్లందరూ ఏమంటారు? ఈ ప్రకారంగా క్షణక్షణమూ నిర్ణయాలు మార్చుకొనేవాడు ఇన్నాళ్లు అయోధ్యను ఎలా పరిపాలించాడు అని హేళన చేయరా! అది నీకు ఇష్టమా! ఇప్పుడు రాముడు వనవాసమునకు వెళితే, రేపు పురప్రముఖులు అంతా వచ్చి “మా రాముడు ఏడీ!” అని అడిగితే నేను వారికి ఏమని సమాధానము చెప్పగలను.
“అయ్యా! నా భార్య కైక మాట విని రాముని అరణ్యములకు పంపాను” అని చెబితే ఎవరూ నా మాట వినరు. దశరథుడు అబద్ధం చెబుతున్నాడు అని అనుకుంటారు. అది నీకు సమ్మతమా!
కౌసల్య వచ్చి నా కుమారుడు రాముని అరణ్యములకు ఎందుకు పంపావు? కారణం ఏమిటి? అన్ని నన్ను నిలదీస్తే ఆమెకు నేను ఏమని సమాధానం చెప్పగలను. నా మూడోభార్య మాటవిని రాముని అరణ్యములకు పంపాను అని చెబితే నాగురించి కౌసల్య ఎంత నీచంగా అనుకుంటుంది. అది నీకు సమ్మతమా!
కైకా! నీకుమారునికి పట్టాభిషేకము అంటే ఏదో నీ కుమారునికి మేలు చేస్తున్నావు అనుకోవచ్చు. కాని రాముని అరణ్యములకు పంపే హక్కు నీకూ నాకూ ఎక్కడిది! ఆలోచించు. నా కుమారుని అడవులకు పంపే అధికారము మీకు ఎక్కడిది అని కౌసల్య నన్ను నిలదీస్తే, నేను ఏమని సమాధానము చెప్పను? కైకా! నీకు ప్రీతి కలిగించడం కోసరం నేను కౌసల్యను ఎంతగా నిరాదరించానో నీకు తెలుసు కదా! ఆమె నాకు సేవలు చెయ్యడానికి వస్తే నీ మీద ఉన్న వల్లమాలిన ప్రేమతో ఆమెను నిరాకరించాను. ఎవరి కోసం? నీ కోసమే కదా! కనీసం ఆ కృతజ్ఞత కూడా నీకు లేదా! అవునులే! చేసిన మేలు మర్చిపోయే వాళ్లకు ఎంత చేసి మాత్రం ఏమి లాభం! రోగంతో బాధపడేవాడికి పంచభక్ష్య పరమాన్నాలు పెట్టినట్టు అయింది.
కౌసల్య సంగతి అటుంచు. నీ మాటలు విని నేను రాముని అడవులకు పంపితే, సుమిత్ర నా గురించి ఏమనుకుంటుంది! ఇంక నన్ను నమ్ముతుందా! తనకుమారుడు లక్ష్మణునికి కూడా ఇదే గతి పడుతుంది అని అనుకోదూ! వీళ్లు సరే కన్న తల్లులు. మరి రాముని నమ్ముకొని పుట్టింటి నుండి అయోధ్యకు వచ్చిన రాముని అర్థాంగి సీత. ఆమె గతేం కావాలి. భర్త అరణ్యవాసము, మామగారి దుర్మరణ వార్తలు సీత వినడం అవసరమా! ఎందుకంటే రాముడు అడవులకు పోతుంటే ఆ సన్నివేశము చూసి సీత రోదిస్తుంటే నా గుండెలు బ్రద్దలవుతాయి. నేను మరణించడం తథ్యం. అప్పుడు నీవు, హాయిగా విధవరాలుగా, కొడుకుతో సహా రాజ్యము ఏలుకుంటావు. ఇదేగా నీవు కోరుకొనేది. నీ కోరికల ఫలితం.
కైకా! నీ అందచందాలు చూసి నీవు మంచిదానవు అనుకున్నాను కానీ నీ కడుపులో ఇంత విషం ఉందనుకోలేదు. కడుపులో ఇంత విషం దాచుకొని నాతో ఇన్నాళ్లు ఎన్నో ప్రీతికరమైన మాటలు మాట్లాడావన్నమాట! ఎంత మోసం? అవునులే. నిన్ను అనుకోని ఏం లాభం. నా ఖర్మ ఇలా కాలింది. ‘రాజ్యము ఇస్తాననని ఆశపెట్టి తుదకు కొడుకును అడవులకు పంపిన దుర్మార్గుడైన తండ్రి ఈ దశరథుడు’ అని లోకులందరూ నన్ను ఆడిపోసుకుంటుంటే, వారి మాటలు పడాల్సిన దౌర్భాగ్యము నాకు పట్టింది. నీమాటలు విన్నందుకు కదా నాకు ఇన్ని కష్టాలు దాపు రించాయి. ఏ జన్మలో ఏం పాపం చేసానో ఈ జన్మలో అనుభవి స్తున్నాను. లేకపోతే ఎక్కడో కేకయ దేశంలో ఉన్న నిన్ను పెళ్లి చేసుకొని నా మెడకు నేను ఉరితాడు బిగించుకున్నాను. నువ్వే నా మృత్యు దేవతవు అని తెలుసుకోలేకపోయాను. ఇన్నాళ్లు భయంకరమైన విషనాగును పక్కలో పెట్టుకున్నాను.
కన్నకొడుకును అడవులకు పంపిన పాపాత్ముడు వీడూ ఒక తండ్రేనా! ఒక ఆడదాని కోరికలు తీర్చడం కోసం కన్నకొడుకును అరణ్యవాసమునకు పంపిన మూర్ఖుడు’ అని అయోధ్యావాసులు అందరూ నన్ను దూషిస్తారు. పాపం రాముడు. వాడికి చిన్నప్పటి నుండీ అన్నీ కష్టాలే. చిన్నపుడే ఉపనయనం చేసి గురుకులానికి పంపాను. గురువుల వద్ద చదువు, బ్రహ్మచర్యము, కఠోర నియమాలు, వీటితోనే గడిచిపోయింది. ఏదో రాజ్యాభిషిక్తుడై సుఖపడతాడు అనుకుంటే మరలా అరణ్యవాసం సంప్రాప్తమయింది. అడవులలో అన్నీ కష్టాలే. రాముని జీవితంలో సుఖపడే రాత లేదేమో!
పోనీ రాముడైనా “నేను అరణ్యాలకు పోను” అంటే అదొకదారి. కాని నేను రాముడిని పిలిచి “రామా! నీవు పధ్నాలుగేళ్లు అరణ్యములకు వెళ్లాలి అంటే చాలు” మరుక్షణం వెళ్లిపోతాడు. నా మాటంటే రామునికి వేదవాక్కు. పితృవాక్య పరిపాలనను పక్కన పెట్టి “నేనెందుకు అరణ్యాలు పోవాలి. నేను వెళ్లను” అని రాముడు అంటే ఎంత బాగుంటుంది. కాని అనడు. ఎందుకంటే రామునికి కపటం తెలియదు. నిర్మలహృదయుడు. నా మాట ధిక్కరించడం, అతిక్రమించడం నాకు ఎంతో ఇష్టం అని రామునికి ఎలా తెలిసేది! నేనా చెప్ప లేను. రామునికి ఎవరు రాముడు అరణ్యములకు పోయిన తరువాత మరణించే బదులు ఇప్పుడే నాకు మరణం సంభవిస్తే అని సమస్యలు తీరిపోతాయి. జీవితంలో ఇంకా ఇటువంటి దుర్మార్గాలు చెయ్యకుండా శాశ్వత విముక్తి లభిస్తుంది. నేను కాదు, కొడుకు అరణ్యాలకు పోయి, భర్త మరణిస్తే కౌసల్య ఎలా జీవించి ఉంటుంది. తాను కూడా నాతోపాటు స్వర్గం చేరుకుంటుంది.
ఓ కైకా! మేమందరమూ పోయిన తరువాత హాయిగా సుఖంగా నువ్వు నీ కొడుకూ రాజ్యం ఏలుకోండి. ఇప్పటిదాకా ఇక్ష్వాకు వంశము మచ్చలేకుండా నడిచింది. ఈనాటికి నీ వలన మా వంశము మీద మాయని మచ్చ పడింది. ఇదిగో కైకా! ఇప్పుడే చెబుతున్నాను. రాముని వనవాసము, నా మరణము, ఒకేసారి సంభవిస్తాయి. భరతుని నాకు పితృకార్యాలు చెయ్యవద్దని చెప్పు. రాముని కాదని రాజ్యమేలే వాడు నా కొడుకు కాదు.
ఓసి దుర్మార్గురాలా! ఇన్ని మాటలు అంటున్నా నీ మనసు కరగలేదా! నీది మనసా లేక బండరాయా! నా కొడుకు అరణ్యములకు పోయి నేను మరణిస్తే విధవరాలిగా సుఖాలు అనుభవిద్దాము అనుకుంటున్నావా!
నీ వలన మా వంశం అంతా సర్వ నాశనము అయింది కదే దుర్మార్గురాలా! ఇంతకాలమూ ఒక రాజకుమారుడిగా, రథములమీద, హయముల మీదా తిరిగిన రాముడు ఇప్పుడు కారడవులలో, కటిక రాళ్ల మీద ఒట్టి కాళ్లతో తిరగాలా! ఇన్నాళ్లు రాచభవనంలో షడ్రసోపేతమైన విందుభోజనము చేసిన వాడు అడవులలో కంద మూలములు తినాలా! అనుక్షణమూ పీతాంబరములు, పట్టువస్త్ర ములు తప్ప వేరు వస్త్రములు ధరించని రాముడు అడవులలో నారబట్టలు ఎలా ధరించగలడు. రాముడు అరణ్యములకు వెళ్లాలి అన్న దురాలోచన నీ మస్తిష్కములో ఎవరు జొప్పించారు కైకా!
నీ ప్రవర్తన చూస్తుంటే మీ ఆడవాళ్లందరూ పైకి ప్రేమ నటిస్తూ లోలోపల గొంతులు కోస్తారని తెలుస్తూ ఉంది. కాని అందరు స్త్రీలు నీ మాదిరి ఉండరులే. మహాపతివ్రతలు కూడా ఉంటారు. ఓ కైకా! ఓ స్వార్థపరురాలా! ఓ దుర్మార్గురాలా! ఓ క్రూరురాలా! ఈరోజు కేవలం నన్ను అష్టకష్టాల పాలు చెయ్యాలని కంకణం కట్టుకున్నావా. ఇలా మాట్లాడు తున్నావు. రాముడు అడవులలో కష్టాలు పడుతున్నాడు అని తెలిసి ఈ జగత్తు అంతా నిన్ను దూషించక మానదు. పురుషులంతా నీ లాంటి భార్యలను వదిలివేస్తారు.
ఓ కైకా! నామాట వినవే. ఒక్కసారి ఆ కల్యాణ రాముని చూడవే! రాముడిని చూస్తుంటే నయనాదం కలగడం లేదా నీకు. కైకా! ఈ ప్రపంచంలో సూర్యుడు ఉదయించకపోయినా బతక వచ్చు. ఇంద్రుడు వానలు కురిపించకపోయినా బతక వచ్చు కానీ రాముడు లేనిది ఎవరూ బతకలేరు. అలాంటిది నేను ఎలా జీవించి ఉండగలను. నీ వరాలు అనే పాము కాటుతో నాకు మరణం తథ్యం. ఇన్నాళ్లు. పాములాంటి నిన్ను పక్కనపెట్టుకొని ఈ నాడు నీ చేత కాటు వేయించుకున్నాను.
ఓ కైకా! మూర్ఖురాలా! నా రాముని అరణ్యములకు పంపి, నన్ను చంపి, నువ్వు నీ కొడుకు నా శత్రువులకు ఆనందం కలగించ దలచుకున్నారా! ఇలాంటి మాటలు మాట్లాడినందుకూ ఇటువంటి కోరికలు కోరినందుకూ నీ తల ఎందుకు వెయ్యివక్కలు కాలేదా అని అనుమానంగా ఉంది. ఎందుకంటే ఎవరితోనూ పరుషంగా మాట్లాడటం తెలియని రామునికి అపకారం చెయ్యడం, అడవులకు పంపాలి అని కోరడం లాంటి మహాపాపం చేసిన తరువాత నువ్వు ఇంకా బతికి ఉండటమా!
ఓ కైకా! నా నిర్ణయం విను. నువ్వు ఎంత ఏడ్చినా మొత్తుకున్నా ఆఖరుకు చచ్చినా నువ్వు కోరిన కోరికలు తీర్చను. నీ మాట నెరవేర్చను. నాకు అసత్యదోషం అంటినా సరే. లెక్క చేయను. ఎందుకంటే మంచి వాళ్లకు ఇచ్చిన మాట నిలబెట్టుకోడం ధర్మం కానీ, నీ లాంటి దుర్మార్గులకు, అబద్ధాలు ఆడేవాళ్లకు, దుష్టురాలకు, కులనాశకులకు, నా మనసుకు కష్టము కలిగించిన దానికి, ఆఖరుకు నా హృదయంలో చిచ్చుపెట్టిన పాషండురాలికి ఇస్తానన్న వరాలు ఇవ్వక పోవడమే ధర్మం.
ఓ కైకా! మరలా మరలా చెబుతున్నాను. రాముని విడిచి నేను ఉండలేను. రాముడు లేనిదే బతుకలేను. ఇంక నాకు సుఖసంతోషాలు ఎక్కడ ఉంటాయి. కాబట్టి నన్ను కరుణించు. నీ పాదాలు పట్టుకుంటాను. నీ వరాలు ఉపసంహరించుకో. నన్ను, లోకాన్ని రక్షించు.” అని కైక పాదాలమీద పడబోయాడు దశరథుడు.
అప్పటి దాకా మౌనంగా అన్నీ వింటూ ఉంది కైక. సహజంగా ఉ త్తమురాలైన కైక మనసు ద్రవించి పోయింది. దీనంగా రోదిస్తున్న భర్త ఎక్కడ తన కాళ్లు పట్టుకుంటాడో, తనపాతివ్రత్యానికి ఎక్కడ భంగం కలుగుతుందో అని దూరంగా జరిగింది. కైక కాళ్లు పట్టుకోకుండానే దశరథుడు కిందపడిపోయాడు.
శ్రీమద్రామాయణము
అయోధ్యాకాండము పన్నెండవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్.