అయోధ్యాకాండ ద్వాత్రింశ సర్గ రామాయణంలో కీలక ఘట్టం. ఈ సర్గలో భరతుడు, కైకేయి కుమారుడు, రాముడిని తిరిగి తీసుకురావడానికి చింతించడాన్ని వివరిస్తుంది. భరతుడు తన తల్లి కైకేయి చేసిన తప్పును తెలుసుకుని, దాని ఫలితంగా తండ్రి దశరథుని మరణం మరియు రాముడు అడవికి వెళ్లడం కారణంగా దుఃఖంలో మునిగిపోతాడు. అతను రాముడిని తిరిగి తీసుకురావడం కోసం దండకారణ్యానికి వెళ్లాలని నిర్ణయించుకుంటాడు. ఈ సర్గలో భరతుడు తన ధర్మం, కర్తవ్యాన్ని గుర్తుచేసుకుంటాడు. రాముడి పట్ల తన ప్రేమను మరియు సత్కారాన్ని వ్యక్తం చేస్తాడు. భరతుని కృతజ్ఞత, పాశ్చాత్యత్వం మరియు కుటుంబానుబంధాలు ప్రధాన అంశాలుగా ఉంటాయి.
విత్తవిశ్రాణనమ్
తతః శాసనమాజ్ఞాయ భ్రాతుః శుభతరం ప్రియమ్ |
గత్వా స ప్రవివేశాశు సుయజ్ఞస్య నివేశనమ్ || ౧ ||
తం విప్రమగ్న్యగారస్థం వందిత్వా లక్ష్మణోఽబ్రవీత్ |
సఖేఽభ్యాగచ్ఛ పశ్య త్వం వేశ్మ దుష్కరకారిణః || ౨ ||
తతః సంధ్యాముపాస్యాశు గత్వా సౌమిత్రిణా సహ |
జుష్టం తత్ప్రావిశల్లక్ష్మ్యా రమ్యం రామనివేశనమ్ || ౩ ||
తమాగతం వేదవిదం ప్రాంజలిః సీతయా సహ |
సుయజ్ఞమభిచక్రామ రాఘవోఽగ్నిమివార్చితమ్ || ౪ ||
జాతరూపమయైర్ముఖ్యైరంగదైః కుండలైః శుభైః |
సహేమసూత్రైర్మణిభిః కేయూరైర్వలయైరపి || ౫ ||
అన్యైశ్చ రత్నైర్బహుభిః కాకుత్స్థః ప్రత్యపూజయత్ |
సుయజ్ఞం స తదోవాచ రామః సీతాప్రచోదితః || ౬ ||
హారం చ హేమసూత్రం చ భార్యాయై సౌమ్య హారయ |
రశనాం చాధునా సీతా దాతుమిచ్ఛతి తే సఖే || ౭ ||
అంగదాని విచిత్రాణి కేయూరాణి శుభాని చ |
ప్రయచ్ఛతి సఖే తుభ్యం భార్యాయై గచ్ఛతీ వనమ్ || ౮ ||
పర్యంకమగ్ర్యాస్తరణం నానారత్నవిభూషితమ్ |
తమపీచ్ఛతి వైదేహీ ప్రతిష్ఠాపయితుం త్వయి || ౯ ||
నాగః శత్రుంజయో నామ మాతులోఽయం దదౌ మమ |
తం తే గజసహస్రేణ దదామి ద్విజపుంగవ || ౧౦ ||
ఇత్యుక్తః స హి రామేణ సుయజ్ఞః ప్రతిగృహ్య తత్ |
రామలక్ష్మణసీతానాం ప్రయుయోజాఽశిషః శుభాః || ౧౧ ||
అథ భ్రాతరమవ్యగ్రం ప్రియం రామః ప్రియంవదః |
సౌమిత్రిం తమువాచేదం బ్రహ్మేవ త్రిదశేశ్వరమ్ || ౧౨ ||
అగస్త్యం కౌశికం చైవ తావుభౌ బ్రాహ్మణోత్తమౌ |
అర్చయాహూయ సౌమిత్రే రత్నైః సస్యమివాంబుభిః || ౧౩ ||
తర్పయస్వ మహాబాహో గోసహస్రైశ్చ మానద |
సువర్ణై రజతైశ్చైవ మణిభిశ్చ మహాధనైః || ౧౪ ||
కౌసల్యాం చ సుమిత్రాం చ భక్తః పర్యుపతిష్ఠతి | [య ఆశీర్భిః]
ఆచార్యస్తైత్తిరీయాణామభిరూపశ్చ వేదవిత్ || ౧౫ ||
తస్య యానం చ దాసీశ్చ సౌమిత్రే సంప్రదాపయ |
కౌశేయాని చ వస్త్రాణి యావత్తుష్యతి స ద్విజః || ౧౬ ||
సూతశ్చిత్రరథశ్చార్యః సచివః సుచిరోషితః |
తోషయైనం మహార్హైశ్చ రత్నైర్వస్త్రైర్ధనైస్తథా || ౧౭ ||
పశుకాభిశ్చ సర్వాభిర్గవాం దశశతేన చ |
యే చేమే కఠకాలాపా బహవో దండమాణవాః || ౧౮ ||
నిత్యస్వాధ్యాయశీలత్వాన్నాన్యత్కుర్వంతి కించన |
అలసాః స్వాదుకామాశ్చ మహతాం చాపి సమ్మతాః || ౧౯ ||
తేషామశీతియానాని రత్నపూర్ణాని దాపయ |
శాలివాహసహస్రం చ ద్వే శతే భద్రకాంస్తథా || ౨౦ ||
వ్యంజనార్థం చ సౌమిత్రే గోసహస్రముపాకురు |
మేఖలీనాం మహాసంఘః కౌసల్యాం సముపస్థితః || ౨౧ ||
తేషాం సహస్రం సౌమిత్రే ప్రత్యేకం సంప్రదాపయ |
అంబా యథా చ సా నందేత్కౌసల్యామమ దక్షిణామ్ || ౨౨ ||
తథా ద్విజాతీంస్తాన్సర్వాంల్లక్ష్మణార్చయ సర్వశః |
తతః స పురుషవ్యాఘ్రస్తద్ధనం లక్ష్మణః స్వయమ్ || ౨౩ ||
యథోక్తం బ్రాహ్మణేంద్రాణామదదాద్ధనదో యథా |
అథాబ్రవీద్బాష్పకలాంస్తిష్ఠతశ్చోపజీవినః || ౨౪ ||
సంప్రదాయ బహుద్రవ్యమేకైకస్యోపజీవనమ్ |
లక్ష్మణస్య చ యద్వేశ్మ గృహం చ యదిదం మమ || ౨౫ ||
అశూన్యం కార్యమేకైకం యావదాగమనం మమ |
ఇత్యుక్త్వా దుఃఖితం సర్వం జనం తముపజీవినమ్ || ౨౬ ||
ఉవాచేదం ధనాధ్యక్షం ధనమానీయతామితి |
తతోఽస్య ధనమాజహ్రుః సర్వమేవోపజీవినః || ౨౭ ||
స రాశిః సుమహాంస్తత్ర దర్శనీయో హ్యదృశ్యత |
తతః స పురుషవ్యాఘ్రస్తద్ధనం సహలక్ష్మణః || ౨౮ ||
ద్విజేభ్యో బాలవృద్ధేభ్యః కృపణేభ్యో హ్యదాపయత్ |
తత్రాసీత్పింగలో గార్గ్యస్త్రిజటో నామ వై ద్విజః || ౨౯ ||
ఉంఛవృత్తిర్వనే నిత్యం ఫాలకుద్దాలలాంగలీ |
తం వృద్ధం తరుణీ భార్యా బాలానాదాయ దారకాన్ || ౩౦ ||
అబ్రవీద్బ్రాహ్మణం వాక్యం దారిద్ర్యేణాభిపీడితా |
అపాస్య ఫాలం కుద్దాలం కురుష్వ వచనం మమ || ౩౧ ||
రామం దర్శయ ధర్మజ్ఞం యది కించిదవాప్స్యసి |
భార్యాయా వచనం శ్రుత్వా శాటీమాచ్ఛాద్య దుశ్ఛదామ్ || ౩౨ || [స భార్యా]
స ప్రాతిష్ఠత పంథానం యత్ర రామనివేశనమ్ |
భృగ్వంగిరసమం దీప్త్యా త్రిజటం జనసంసది || ౩౩ ||
ఆ పంచమాయాః కక్ష్యాయా నైనం కశ్చిదవారయత్ |
స రాజపుత్రమాసాద్య త్రిజటో వాక్యమబ్రవీత్ || ౩౪ ||
నిర్ధనో బహుపుత్రోఽస్మి రాజపుత్ర మహాయశః |
ఉంఛవృత్తిర్వనే నిత్యం ప్రత్యవేక్షస్వ మామితి || ౩౫ ||
తమువాచ తతో రామః పరిహాససమన్వితమ్ |
గవాం సహస్రమప్యేకం న తు విశ్రాణితం మయా || ౩౬ ||
పరిక్షిపసి దండేన యావత్తావదవాప్య్ససి |
స శాటీం త్వరితః కట్యాం సంభ్రాంతః పరివేష్ట్య తామ్ || ౩౭ ||
ఆవిద్ధ్య దండం చిక్షేప సర్వప్రాణేన వేగితః |
స తీర్త్వా సరయూపారం దండస్తస్య కరాచ్చ్యుతః || ౩౮ ||
గోవ్రజే బహుసాహస్రే పపాతోక్షణసన్నిధౌ |
తం పరిష్వజ్య ధర్మాత్మా ఆ తస్మాత్సరయూతటాత్ || ౩౯ ||
ఆనయామాస తా గోపైస్త్రిజటాయాశ్రమం ప్రతి |
ఉవాచ చ తతో రామస్తం గార్గ్యమభిసాంత్వయన్ |
మన్యుర్న ఖలు కర్తవ్యః పరిహాసో హ్యయం మమ || ౪౦ ||
ఇదం హి తేజస్తవ యద్దురత్యయం
తదేవ జిజ్ఞాసితుమిచ్ఛతా మయా |
ఇమం భవానర్థమభిప్రచోదితో
వృణీష్వ కిం చేదపరం వ్యవస్యతి || ౪౧ ||
బ్రవీమి సత్యేన న తేఽస్తి యంత్రణా
ధనం హి యద్యన్మమ విప్రకారణాత్ |
భవత్సు సమ్యక్ర్పతిపాదనేన త-
-న్మయాఽఽర్జితం ప్రీతియశస్కరం భవేత్ || ౪౨ ||
తతః సభార్యస్త్రిజటో మహాముని-
-ర్గవామనీకం ప్రతిగృహ్య మోదితః |
యశోబలప్రీతిసుఖోపబృంహణీ-
-స్తదాఽఽశిషః ప్రత్యవదన్మహాత్మనః || ౪౩ ||
స చాపి రామః ప్రతిపూర్ణమానసో
మహద్ధనం ధర్మబలైరుపార్జితమ్ |
నియోజయామాస సుహృజ్జనేఽచిరా-
-ద్యథార్హసమ్మానవచఃప్రచోదితః || ౪౪ ||
ద్విజః సుహృద్భృత్యజనోఽథవా తదా
దరిద్రభిక్షాచరణశ్చ యోఽభవత్ |
న తత్ర కశ్చిన్న బభూవ తర్పితో
యథార్హసమ్మాననదానసంభ్రమైః || ౪౫ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాండే ద్వాత్రింశః సర్గః || ౩౨ ||
Ayodhya Kanda Sarga 32 Meaning In Telugu
అన్నగారి ఆదేశము మేరకు లక్ష్మణుడు వసిష్ఠుని కుమారుడైన సుయజ్ఞుని ఇంటికి వెళ్లాడు. అప్పుడు సుయజ్ఞుడు అగ్నికార్యము చేసుకుంటున్నాడు. అతనిని చూచి లక్ష్మణుడు ఇలా అన్నాడు. “మిత్రమా! రాముడు నిన్ను తీసుకొని రమ్మన్నాడు. రాముడు ఏంచేస్తున్నాడో నువ్వే స్వయంగా వచ్చి చూడు.”అని అన్నాడు లక్ష్మణుడు.
సుయజ్ఞుడు అగ్ని కార్యమును, సంధ్యావందనమును ముగించుకొని లక్ష్మణుని వెంట రాముని మందిరమునకు వెళ్లాడు. సుయజ్ఞుని చూడగానే రాముడు లేచి అతనికి దగ్గరగా వచ్చాడు. సీతను కూడా రమ్మన్నాడు. సీతారాములు సుయజ్ఞుని చుట్టూ తిరిగి నమస్కారము చేసారు. తన దగ్గర ఉన్న ఆభరణములు, ధనము సుయజ్ఞునికి ఇచ్చాడు. ఇంకా ఇలా అన్నాడు.
నా “మిత్రమా! నేను నాభార్య అరణ్యములకుపోతున్నాము. నేను నా ఆభరణములు అన్నీ నీకు ఇచ్చాను. సీత కూడా తనవద్ద ఉన్న ఆభరణములను నీ భార్యకు ఇవ్వవలెనని అనుకుంటూ ఉన్నది. దయతో స్వీకరించు. అవే కాకుండా నేను నాకు నా మేనమామ ఇచ్చిన ఏనుగులు కూడా నీకు ఇస్తున్నాను. స్వీకరించు.” అని అన్నాడు.
సుయజ్ఞుడు సీతారాములు ఇచ్చినవి అన్నీ స్వీకరించి సీతారాములను ఆశీర్వదించాడు. తరువాత రాముడు లక్ష్మణుని చూచి ఇలా అన్నాడు. “లక్ష్మణా! ఇప్పుడు నువ్వు బ్రాహ్మణోత్తములైన అగస్త్యుని, కౌశికునీ పిలిపించి వారిని అర్చించి వారికి నీ వద్ద ఉన్న అమూల్య ఆభరణములు, రత్నములు వారికి దానంగా ఇవ్వు. తరువాత తైత్తిరీయ ఆచార్యులను, వేద పండితులను మనము లేని సమయములో మనతల్లులకు ప్రతిరోజూ ఆశీర్వచనములను అందించే బ్రాహ్మణోత్తములను పిలిపించి వారికి ధన, కనక, వస్తు వాహనములను దానముగా ఇమ్ము. మన తండ్రి గారికి అనుకూలుడైన మంత్రి చిత్రరథుడు మన ఇంట్లోనే ఉ న్నాడు. అతడిని పిలిపించి అతనికి కూడా రత్మములు, వస్త్రములు, వాహనములు దానముగా ఇమ్ము. మన వేదపాఠశాలలలో నిత్యము వేదమును నేర్చుకొను విద్యార్థులు ఉన్నారు. వారికి కూడా రథములు, వాహనములు, గోవులను, రుచికరమైన మంచి మంచి ఆహార పదార్థములను దానంగా ఇమ్ము. ఇంకా మన తల్లులు సంతోష పడేట్టు వారు ఎవరికి దానం చెయ్యమంటే వారికి దానములుచెయ్యి. మన తల్లుల సంతోషమే మనకు ముఖ్యం.” అని అన్నాడు రాముడు.
రాముడు ఆదేశించి నట్టు లక్ష్మణుడు దానములు విరివిగా చేసాడు. రాముడు కూడా అప్పటి వరకూ తనకు సేవచేస్తూ తనను అనుసరించి ఉన్న సేవకులకు అపారంగా ధనాన్ని పంచిపెట్టాడు.
“సేవకులారా! నేను లక్ష్మణుడు తిరిగి వచ్చువరకూ మా మందిరములను జాగ్రత్తగా చూస్తూ ఉండండి. వీటిలో మేము ఉన్నట్టే సుయజ్ఞుడు సీతారాములు ఇచ్చినవి అన్నీ స్వీకరించి సీతారాములను ఆశీర్వదించాడు.
తరువాత రాముడు లక్ష్మణుని చూచి ఇలా అన్నాడు. “లక్ష్మణా! ఇప్పుడు నువ్వు బ్రాహ్మణోత్తములైన అగస్త్యుని, కౌశికునీ పిలిపించి వారిని అర్చించి వారికి నీ వద్ద ఉన్న అమూల్య ఆభరణములు, రత్నములు వారికి దానంగా ఇవ్వు. తరువాత తైత్తిరీయ ఆచార్యులను, వేద పండితులను మనము లేని సమయములో మనతల్లులకు ప్రతిరోజూ ఆశీర్వచనములను అందించే బ్రాహ్మణోత్తములను పిలిపించి వారికి ధన, కనక, వస్తు వాహనములను దానముగా ఇమ్ము. మన తండ్రి గారికి అనుకూలుడైన మంత్రి చిత్రరథుడు మన ఇంట్లోనే ఉ న్నాడు. అతడిని పిలిపించి అతనికి కూడా రత్మములు, వస్త్రములు, వాహనములు దానముగా ఇమ్ము. మన వేదపాఠశాలలలో నిత్యము వేదమును నేర్చుకొను విద్యార్థులు ఉన్నారు. వారికి కూడా రథములు, వాహనములు, గోవులను, రుచికరమైన మంచి మంచి ఆహార పదార్థములను దానంగా ఇమ్ము. ఇంకా మన తల్లులు సంతోష పడేట్టు వారు ఎవరికి దానం చెయ్యమంటే వారికి దానములుచెయ్యి. మన తల్లుల సంతోషమే మనకు ముఖ్యం.” అని అన్నాడు రాముడు.
రాముడు ఆదేశించి నట్టు లక్ష్మణుడు దానములు విరివిగా చేసాడు. రాముడు కూడా అప్పటి వరకూ తనకు సేవచేస్తూ తనను అనుసరించి ఉన్న సేవకులకు అపారంగా ధనాన్ని పంచిపెట్టాడు.
“సేవకులారా! నేను లక్ష్మణుడు తిరిగి వచ్చువరకూ మా మందిరములను జాగ్రత్తగా చూస్తూ ఉండండి. వీటిలో మేము ఉన్నట్టే అందరూ అనుకోవాలి. అలాగా వీటిని అనుదినమూ శుభ్రం చేసి దీపములు వెలిగించి ఉంచండి.” అని ఆదేశించాడు. తరువాత రాముడు లక్ష్మణుడు కలిసి అపార మైన ధనమును బ్రాహ్మణులకు బాలురకు వృద్ధులకు పంచిపెట్టారు.
ఆ సమయంలో అయోధ్యలో త్రిజటుడు అనే బ్రాహ్మణుడు ఉండేవాడు. ఆయనకు భార్య బిడ్డలు ఉన్నారు. కానీ కడుపేదవాడు. అడవులలో కందమూలములు తవ్వుకొని జీవిస్తూ ఉండేవాడు. రాముడు దానములు చేస్తున్నాడని విని అతని భార్య అతనితో ఇలా అంది. “రాముడు దానములు విరివిగా చేస్తున్నాడట. మీరుకూడా వెళ్లి ఏమైనా అడగండి.” అని త్రిజటుని రాముని వద్దకు పంపింది. త్రిజటుడు రాముని వద్దకు వెళ్లాడు. తన పరిస్థితి గురించి చెప్పి ఏమైనా దానం చెయ్యమని అడిగాడు. అప్పుడు రాముడు అతనితో ఇలాఅన్నాడు. “నేను ఇప్పటి దాకా గోదానము చెయ్యలేదు. నువ్వు నీ చేతిలో ఉన్న గునపమును ఎంత దూరము విసరగలవో అంత దూరము పట్టే గోవులను నీకు ఇస్తాను.” అని అన్నాడు. దానికి ఆ బ్రాహ్మణుడు తన చేతిలో ఉన్న చిన్నగునపమును బలంగా విసిరాడు. అది సరయూ నదీ తీరంలో వెళ్లి పడింది. రాముడు అంతమేరా పట్టే ఆవులను త్రిజటునికి దానంగా ఇచ్చాడు.
“ఓ బ్రాహ్మణోత్తమా! ఏదో పరిహాసమునకు మిమ్ములను గునపము విసరమన్నాను. నా అజ్ఞానానికి మన్నించండి. మీకు ఇంకా ఏమి కావాలో కోరుకోండి. నేను నా ధనమును అంతా బ్రాహ్మణులకు దానంగా ఇస్తున్నాను. ఇంత అని నియమము లేదు. నీ ఇష్టం వచ్చినంత కోరుకో” అని అన్నాడు రాముడు.
“రామా! నాకు ఇవి చాలు. ఇంక ఏమీ అక్కరలేదు.” అని రాముని ఆశీర్వదించాడు. తరువాత రాముడు తనవద్ద ఇంకా మిగిలిన ధనమును అంతా తన మిత్రులకు దానంగా ఇచ్చాడు. ఆ సమయంలో రాముని చేతిమీదుగా దానం తీసుకోని వాడు అయోధ్యలో లేడు అంటే అతిశయోక్తిలేదు.
శ్రీమద్రామాయణము
అయోధ్యాకాండము ముప్పది రెండవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్.