కిష్కింధాకాండ పంచవింశః సర్గంలో, వాలి మరణానంతరం సుగ్రీవుడు రాముడి సూచనలతో కిష్కింధ రాజ్యాన్ని శ్రేష్ఠంగా పాలిస్తాడు. వానరులు సంతోషంగా ఉంటారు, కానీ రాముడు సీత కోసం విచారంలో ఉంటాడు. హనుమాన్, లక్ష్మణుడు రాముని ధైర్యం చెయ్యడానికి ప్రయత్నిస్తారు. రాముడు సుగ్రీవుని దగ్గరికి వెళ్లి, సీత కోసం వెతకడం ప్రారంభించమని గుర్తు చేస్తాడు. సుగ్రీవుడు తన శక్తివంతమైన వానర సైన్యాన్ని సమీకరించి, వివిధ దిశల్లో పంపి, సీతను కనుగొనడానికి తన వ్రతాన్ని ప్రారంభిస్తాడు. వానర సైన్యం సీతకు సంబంధించిన సమాచారం కోసం అన్ని ప్రదేశాలను శోధించడం మొదలుపెడుతుంది.
వాలిసంస్కారః
సుగ్రీవం చైవ తారాం చ సాంగదం సహలక్ష్మణః |
సమానశోకః కాకుత్స్థః సాంత్వయన్నిదమబ్రవీత్ || ౧ ||
న శోకపరితాపేన శ్రేయసా యుజ్యతే మృతః |
యదత్రానంతరం కార్యం తత్సమాధాతుమర్హథ || ౨ ||
లోకవృత్తమనుష్ఠేయం కృతం వో బాష్పమోక్షణమ్ |
న కాలాదుత్తరం కించిత్కర్మ శక్యముపాసితుమ్ || ౩ ||
నియతిః కారణం లోకే నియతిః కర్మసాధనమ్ |
నియతిః సర్వభూతానాం నియోగేష్విహ కారణమ్ || ౪ ||
న కర్తా కస్యచిత్కశ్చిన్నియోగే చాపి నేశ్వరః |
స్వభావే వర్తతే లోకస్తస్య కాలః పరాయణమ్ || ౫ ||
న కాలః కాలమత్యేతి న కాలః పరిహీయతే |
స్వభావం చ సమాసాద్య న కశ్చిదతివర్తతే || ౬ ||
న కాలస్యాస్తి బంధుత్వం న హేతుర్న పరాక్రమః |
న మిత్రజ్ఞాతిసంబంధః కారణం నాత్మనో వశః || ౭ ||
కిం తు కాలపరీణామో ద్రష్టవ్యః సాధు పశ్యతా |
ధర్మశ్చార్థశ్చ కామశ్చ కాలక్రమసమాహితాః || ౮ ||
ఇతః స్వాం ప్రకృతిం వాలీ గతః ప్రాప్తః క్రియాఫలమ్ |
ధర్మార్థకామసంయోగైః పవిత్రం ప్లవగేశ్వరః || ౯ ||
స్వధర్మస్య చ సంయోగాజ్జితస్తేన మహాత్మనా |
స్వర్గః పరిగృహీతశ్చ ప్రాణానపరిరక్షతా || ౧౦ ||
ఏషా వై నియతిః శ్రేష్ఠా యాం గతో హరియూథపః |
తదలం పరితాపేన ప్రాప్తకాలముపాస్యతామ్ || ౧౧ ||
వచనాంతే తు రామస్య లక్ష్మణః పరవీరహా |
అవదత్ప్రశ్రితం వాక్యం సుగ్రీవం గతచేతసమ్ || ౧౨ ||
కురు త్వమస్య సుగ్రీవ ప్రేతకార్యమనంతరమ్ |
తారాంగదాభ్యాం సహితో వాలినో దహనం ప్రతి || ౧౩ ||
సమాజ్ఞాపయ కాష్ఠాని శుష్కాణి చ బహూని చ |
చందనాదీని దివ్యాని వాలిసంస్కారకారణాత్ || ౧౪ ||
సమాశ్వాసయ చైనం త్వమంగదం దీనచేతసమ్ |
మా భూర్వాలిశబుద్ధిస్త్వం త్వదధీనమిదం పురమ్ || ౧౫ ||
అంగదస్త్వానయేన్మాల్యం వస్త్రాణి వివిధాని చ |
ఘృతం తైలమథో గంధాన్యచ్చాత్ర సమనంతరమ్ || ౧౬ ||
త్వం తార శిబికాం శీఘ్రమాదాయాగచ్ఛ సంభ్రమాత్ |
త్వరా గుణవతీ యుక్తా హ్యస్మిన్కాలే విశేషతః || ౧౭ ||
సజ్జీభవంతు ప్లవగాః శిబికావహనోచితాః |
సమర్థా బలినశ్చైవ నిర్హరిష్యంతి వాలినమ్ || ౧౮ ||
ఏవముక్త్వా తు సుగ్రీవం సుమిత్రానందవర్ధనః |
తస్థౌ భ్రాతృసమీపస్థో లక్ష్మణః పరవీరహా || ౧౯ ||
లక్ష్మణస్య వచః శ్రుత్వా తారః సంభ్రాంతమానసః |
ప్రవివేశ గుహాం శీఘ్రం శిబికాసక్తమానసః || ౨౦ ||
ఆదాయ శిబికాం తారః స తు పర్యాపతత్పునః |
వానరైరుహ్యమానాం తాం శూరైరుద్వహనోచితైః || ౨౧ ||
దివ్యాం భద్రాసనయుతాం శిబికాం స్యందనోపమామ్ |
పక్షికర్మభిరాచిత్రాం ద్రుమకర్మవిభూషితామ్ || ౨౨ ||
ఆచితాం చిత్రపత్తీభిః సునివిష్టాం సమంతతః |
విమానమివ సిద్ధానాం జాలవాతాయనాన్వితామ్ || ౨౩ ||
సునియుక్తాం విశాలాం చ సుకృతాం విశ్వకర్మణా |
దారుపర్వతకోపేతాం చారుకర్మపరిష్కృతామ్ || ౨౪ ||
వరాభరణహారైశ్చ చిత్రమాల్యోపశోభితామ్ |
గుహగహనసంఛన్నాం రక్తచందనరూపితామ్ || ౨౫ ||
పుష్పౌఘైః సమభిచ్ఛన్నాం పద్మమాలాభిరేవ చ |
తరుణాదిత్యవర్ణాభిర్భ్రాజమానాభిరావృతామ్ || ౨౬ ||
ఈదృశీం శిబికాం దృష్ట్వా రామో లక్ష్మణమబ్రవీత్ |
క్షిప్రం వినీయతాం వాలీ ప్రేతకార్యం విధీయతామ్ || ౨౭ ||
తతో వాలినముద్యమ్య సుగ్రీవః శిబికాం తదా |
ఆరోపయత విక్రోశన్నంగదేన సహైవ తు || ౨౮ ||
ఆరోప్య శిబికాం చైవ వాలినం గతజీవితమ్ |
అలంకారైశ్చ వివిధైర్మాల్యైర్వస్త్రైశ్చ భూషితమ్ || ౨౯ ||
ఆజ్ఞాపయత్తదా రాజా సుగ్రీవః ప్లవగేశ్వరః |
ఔర్ధ్వదైహికమార్యస్య క్రియతామనురూపతః || ౩౦ ||
విశ్రాణయంతో రత్నాని వివిధాని బహూన్యపి |
అగ్రతః ప్లవగా యాంతు శిబికా సమనంతరమ్ || ౩౧ ||
రాజ్ఞామృద్ధివిశేషా హి దృశ్యంతే భువి యాదృశాః |
తాదృశం వాలినః క్షిప్రం ప్రాకుర్వన్నౌర్ధ్వదైహికమ్ || ౩౨ ||
అంగదం పరిగృహ్యాశు తారప్రభృతయస్తదా |
క్రోశంతః ప్రయయుః సర్వే వానరా హతబాంధవాః || ౩౩ ||
తతః ప్రణిహితాః సర్వా వానర్యోఽస్య వశానుగాః |
చుక్రుశుర్వీర వీరేతి భూయః క్రోశంతి తాః స్త్రియః || ౩౪ ||
తారాప్రభృతయః సర్వా వానర్యో హతయూథపాః |
అనుజగ్ముర్హి భర్తారం క్రోశంత్యః కరుణస్వనాః || ౩౫ ||
తాసాం రుదితశబ్దేన వానరీణాం వనాంతరే |
వనాని గిరయః సర్వే విక్రోశంతీవ సర్వతః || ౩౬ ||
పులినే గిరినద్యాస్తు వివిక్తే జలసంవృతే |
చితాం చక్రుః సుబహవో వానరాః శోకకర్శితాః || ౩౭ ||
అవరోప్య తతః స్కంధాచ్ఛిబికాం వహనోచితాః |
తస్థురేకాంతమాశ్రిత్య సర్వే శోకసమన్వితాః || ౩౮ ||
తతస్తారా పతిం దృష్ట్వా శిబికాతలశాయినమ్ |
ఆరోప్యాంకే శిరస్తస్య విలలాప సుదుఃఖితా || ౩౯ ||
హా వానరమహారాజ హా నాథ మమ వత్సల |
హా మహార్హ మహాబాహో హా మమ ప్రియ పశ్య మామ్ || ౪౦ ||
జనం న పశ్యసీమం త్వం కస్మాచ్ఛోకాభిపీడితమ్ |
ప్రహృష్టమివ తే వక్త్రం గతాసోరపి మానద || ౪౧ ||
అస్తార్కసమవర్ణం చ లక్ష్యతే జీవతో యథా |
ఏష త్వాం రామరూపేణ కాలః కర్షతి వానర || ౪౨ ||
యేన స్మ విధవాః సర్వాః కృతా ఏకేషుణా రణే |
ఇమాస్తాస్తవ రాజేంద్ర వానర్యో వల్లభాః సదా || ౪౩ ||
పాదైర్వికృష్టమధ్వానమాగతాః కిం న బుధ్యసే |
తవేష్టా నను నామైతా భార్యాశ్చంద్రనిభాననాః || ౪౪ ||
ఇదానీం నేక్షసే కస్మాత్సుగ్రీవం ప్లవగేశ్వరమ్ |
ఏతే హి సచివా రాజంస్తారప్రభృతయస్తవ || ౪౫ ||
పురవాసీ జనశ్చాయం పరివార్యాఽఽసతేఽనఘ |
విసర్జయైతాన్ ప్లవగాన్ యథోచితమరిందమ || ౪౬ ||
తతః క్రీడామహే సర్వా వనేషు మదనోత్కటాః |
ఏవం విలపతీం తారాం పతిశోకపరిప్లుతామ్ || ౪౭ ||
ఉత్థాపయంతి స్మ తదా వానర్యః శోకకర్శితాః |
సుగ్రీవేణ తతః సార్ధమంగదః పితరం రుదన్ || ౪౮ ||
చితామారోపయామాస శోకేనాభిహతేంద్రియః |
తతోఽగ్నిం విధివద్దత్త్వా సోఽపసవ్యం చకార హ || ౪౯ ||
పితరం దీర్ఘమధ్వానం ప్రస్థితం వ్యాకులేంద్రియః |
సంస్కృత్య వాలినం తే తు విధిపూర్వం ప్లవంగమాః || ౫౦ ||
ఆజగ్మురుదకం కర్తుం నదీం శీతజలాం శివామ్ |
తతస్తే సహితాస్తత్ర హ్యంగదం స్థాప్య చాగ్రతః || ౫౧ ||
సుగ్రీవతారాసహితాః సిషిచుర్వాలినే జలమ్ |
సుగ్రీవేణైవ దీనేన దీనో భూత్వా మహాబలః |
సమానశోకః కాకుత్స్థః ప్రేతకార్యాణ్యకారయత్ || ౫౨ ||
తతస్తు తం వాలినమగ్ర్యపౌరుషం
ప్రకాశమిక్ష్వాకువరేషుణా హతమ్ |
ప్రదీప్య దీప్తాగ్నిసమౌజసం తదా
సలక్ష్మణం రామముపేయివాన్ హరిః || ౫౩ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే కిష్కింధాకాండే పంచవింశః సర్గః || ౨౫ ||
Kishkindha Kanda Sarga 25 Meaning In Telugu
తరువాత రాముడు సుగ్రీవుని, తారను, అంగదుని ఓదారుస్తూ ఇలా అన్నాడు. “మీరు ఈ ప్రకారంగా ఒకరికి మించి ఒకరు శోకంతో రోదిస్తుంటే, ఏమీ ప్రయోజనము లేదు. జరుగ వలసిన కార్యము గురించి ఆలోచించండి. మీరు ఈవిధంగా శోకిస్తుంటే మరణించిన వాలి ఆత్మకు శాంతి కలుగదు. లోకాచారము ప్రకారము వాలికి జరుగ వలసిన అంత్య క్రియల గురించి ఆలోచించండి.
ముల్లోకములు కాలమునను సరించి నడుస్తున్నాయి. మానవులు చేసే కర్మలకు అన్నింటికీ కాలమే మూలము. కాలము ననుసరించి అందరూ కాలధర్మము చెందవలసిన వారే. కాకపోతే కొంచెం అటు ఇటు అంతే. సమస్త భూతములను కర్మచేయమని ప్రేరేపించునది కాలమే కదా! అంతే కానీ, ఎవరూ ఎవరినీ ఏమీ చేయలేరు. అలా చేయడానికి సమర్థులు కూడా కారు. జనన మరణాలను నిర్ణయించేది కాలమే కానీ వేరు కాదు. ముల్లోకములు ఆ కాలమునకు లోబడి ప్రవర్తించవలసినదే!
ఆ కాలము కూడా తన ఇష్టంవచ్చినట్టు ప్రవర్తించ జాలదు. దానికీ ఒక నియమము ఉంది. కాలాన్ని మార్చడానికి ఎవరి తరమూ కాదు. ఏ వస్తువూ కాల స్వభావమును దాటలేదు. అంతే కాదు. కాలము ఎవరి పక్షమూ వహించదు. కాలమునకు పక్షపాతము లేదు. కాలమును ఎవరూ వశము చేసుకోలేరు. ఎవరూ జయించలేరు.
శత్రువులు కానీ, జ్ఞాతులు కానీ, ఏ కులము కానీ, ఏ జాతీ కానీ, కాలానుగుణంగా ప్రవర్తించవలసిన వారే కానీ ఎవరూ కాలమును వశపరచుకోలేరు. కాబట్టి తెలివి కలవారు, కాలము యొక్క స్వభావమును పరిశీలించి, తెలుసుకొని, దానికి అనుగుణంగా ప్రవర్తిస్తారు. వానర రాజు అయిన వాలి ఈ దేహమును విడిచి తన స్వస్వరూపమును పొందాడు. వాలి అశాశ్వతమైన ఈ దేహమును అంటిపెట్టుకొని ఉండక, శాశ్వతమైన స్వర్గలోకమునకు వెళ్లాడు. అందుకని, మీరు వాలి కోసరం శోకించడం మాని, కాలోచితముగా జరగవలసిన కార్యముల గురించి ఆలోచించండి.” అని రాముడు కాల స్వభావమును తెలిపి, జరుగ వలసిన కార్యములను జరిపించమని సుగ్రీవునికి చెప్పాడు.
రాముని మాటలు విన్న లక్ష్మణుడు, సుగ్రీవుని వద్దకు వెళ్లి ఇలా అన్నాడు. “ఓ సుగ్రీవా! రాముడు చెప్పిన మాటలు వింటివి కదా! వెంటనే వాలికి జరుగ వలసిన ప్రేతకార్యములు, దహన సంస్కారములు గూర్చి ఆలోచించు. వాలి దహన సంస్కారమునకు కావలసిన ఎండి పోయిన కాష్ఠములు (కట్టెలు) చందనపు కర్రలు తెప్పించు. తండ్రి మరణాన్ని తట్టుకోలేక పోతున్న అంగదుని ఓదార్చు. కిష్కింధకు ఇంక నీవే దిక్కు. పుష్పమాలలు, సుగంధ ద్రవ్యములు, వస్త్రములు, నెయ్యి, ఇతరములు తెప్పించు. వాలిని ఊరేగింపుగా తీసుకొనిపోవుటకు ఒక పల్లకినీ సిద్ధం చేయండి. దానిని మోయుటకు తగిన బలిష్ఠులైన వాహకులను ఏర్పాటు చేయండి. ఈ కార్యములు అన్నీ వేగంగా జరగాలి. ఈ సమయంలో ఆలస్యము పనికిరాదు.” అని లక్ష్మణుడు సుగ్రీవునితో చెప్పి, రాముని పక్కన వచ్చి నిలబడ్డాడు.
తారుడు పల్లకినీ దానిని మోయడానికి బలిష్ఠులైన వానరులను సిద్ధం చేసాడు. ఆ పల్లకిలో వాలిని కూర్చోపెట్టడానికి తగిన ఆసనము ఏర్పాటు చేసారు. పల్లకి రాగానే రాముడు లక్ష్మణునితో “ప్రేత కార్యము ప్రారంభించండి” అని ఆదేశించాడు. సుగ్రీవుడు మొదలగు వానరులు వాలిని మంచి వస్త్రములతోనూ, పూలమాలలతోనూ అలంకరించారు. వాలిని పట్టుకొని తీసుకొనివెళ్లి ఆ పల్లకిలో కూర్చోపెట్టారు.
సుగ్రీవుడు తన అనుచరులతో ఇలా అన్నాడు: “ఇప్పుడు మనము అన్నగారైన వాలికి ప్రేతకార్యము నిర్వర్తించాలి. దానికి తగిన ఏర్పాట్లు చేయండి. కొంత మంది వానరులు పల్లకి ముందు నడుస్తూ రత్నములను వెదజల్లండి. భూలోకములో రాజులకు ఏ విధమైన ఐశ్వర్యములు ఉండునో అట్టి ఐశ్వర్యములతో వాలికి అంతిమ సత్కారములు చేయండి” అని ఆజ్ఞాపించాడు.
సుగ్రీవుని ఆజ్ఞ ప్రకారము వాలికి అంతిమ సంస్కారాలు జరిగాయి. తారుడుమొదలగు వానరులు తండ్రిని కోల్పోయిన అంగదుని పట్టుకొని విలపిస్తూ పల్లకీ వెంట వెళ్లారు. వాలి భార్యలందరూ భర్తను గురించి ఆయన గుణగుణములను తలచుకుంటూ పల్లకీవెంట నడిచారు. వానరులు నదీ తీరంలో, జనావాసాలకు దూరంగా, సమతల ప్రదేశంలో, ఒక ఇసుక దిబ్బ మీద చితిని ఏర్పాటు చేసారు.
(ఇక్కడ ఒక విషయం గమనించండి. దహన సంస్కారాలు జనావాసాలకు దూరంగా జరగాలి అని రామాయణ కాలం నుండి, వానరులలో కూడా ఉన్న ఆచారము. గ్రామీణప్రాంతాలలో కొంత వరకూ ఈ ఆచారము అమలులో ఉంది. కాని నాగరికులు నగరాల్లో, ఆనియమాలను పూర్తిగా గాలికి వదిలారు. నగరంలో శ్మశానాలన్నీ నగర నడిబొడ్డులోనే ఉన్నాయి. (హైదరాబాద్ లో అంబర్ పేట, పంజగుట్ట, బన్సీలాల్ పేట మొదలగునవి) శ్మశానాల చుట్టు అపార్టుమెంటులు, ఇండ్లు వెలిసాయి. కాలుష్యం ప్రబలి పోయింది. రోగాలు పెరిగాయి. మరణాలూ పెరిగాయి. శ్మశానాలకు గిరాకీ పెరిగింది. ఇదీ నేటి సంస్కృ్కతి.)
తరువాత వానర ప్రముఖులు పల్లకీనుండి వాలి మృతదేహమును కిందికి దించారు. తార తన భర్త మృతదేహమును ఒడిలో పెట్టుకొని విలపించింది.
“నాధా! నీవు మరణనించిననూ నీముఖంలో ఉన్న తేజస్సు తగ్గలేదు. చూడండి. నిన్ను చంపిన రాముడు ఒకే ఒక్క బాణంతో మా అందరినీ అనాధలుగా మార్చాడు. నాధా! చూడండి. నీ భార్యలందరూ నిన్ను అనుసరించి నీ వెంట అందరూ ఇక్కడకు వచ్చారు. నీ మంత్రులు అందరూ నీచుట్టునిలబడి శోకించుచున్నారు. వారితో మాట్లాడు.” అని తీరని శోకంతో బాధపడుతూ ఉంది తార. పక్కన ఉన్న వానర స్త్రీలు ఆమెను లేవదీసి పక్కకు తీసుకొని వెళ్లారు.
తరువాత అంగదుడు, సుగ్రీవుడు వాలి శరీరమును చితి మీద ఉంచారు. అంగదుడు తన తండ్రి వాలి చితికి శాస్త్రోక్తముగా నిప్పు అంటించాడు. తండ్రి చితి చుట్టు అప్రదక్షిణముగా తిరిగాడు. తరువాత అందరూ జలతరణములు విడవడానికి నదీ తీరానికి వెళ్లారు.
అంగదుడు, సుగ్రీవుడు మొదలగు వానరులు వాలికి జలతరణములు విడిచారు. అంతిమ సంస్కారములు పూర్తి అయిన తరువాత సుగ్రీవుడు అంగదుని ముందుంచుకొని, రాముని వద్దకు వెళ్లాడు.
శ్రీమద్రామాయణము
కిష్కింధా కాండము ఇరువది ఐదవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్