అయోధ్యాకాండములోని 111వ సర్గ సుందరమైన కవితా రూపంలో ఉంది. ఈ సర్గలో రాముడు, సీతను కోల్పోయిన తరువాత తన తల్లిని, మిత్రులను వదిలి అనేక కష్టాలను అనుభవిస్తున్నాడు. అతని భక్తులు మరియు ప్రజలు అతన్ని పరమ భక్తితో ఆరాధిస్తున్నారు. సీత కోసం వనములో రాముడు ఎన్నో కష్టాలు పడ్డాడు. సీత రక్షణ కోసం హనుమంతుడు లంకకు ప్రయాణించి రావణుడితో యుద్ధం చేసి విజయాన్ని సాధించాడు. ఈ సర్గ రాముని ధైర్యం, భక్తి, మరియు సీతపై అతని ప్రేమను వివరంగా చర్చిస్తుంది.
భరతానుశాసనమ్
వసిష్ఠస్తు తదా రామముక్త్వా రాజపురోహితః |
అబ్రవీద్ధర్మసంయుక్తం పునరేవాపరం వచః || ౧ ||
పురుషస్యేహ జాతస్య భవంతి గురవస్త్రయః |
ఆచార్యశ్చైవ కాకుత్స్థ పితా మాతా చ రాఘవ || ౨ ||
పితా హ్యేనం జనయతి పురుషం పురుషర్షభ |
ప్రజ్ఞాం దదాతి చాచార్యస్తస్మాత్స గురురుచ్యతే || ౩ ||
సోఽహం తే పితురాచార్యస్తవ చైవ పరంతప |
మమ త్వం వచనం కుర్వన్ నాతివర్తేః సతాంగతిమ్ || ౪ ||
ఇమా హి తే పరిషదః శ్రేణయశ్చ ద్విజాస్తథా |
ఏషు తాత చరన్ ధర్మం నాతివర్తేః సతాంగతిమ్ || ౫ ||
వృద్ధాయా ధర్మశీలాయాః మాతుర్నార్హస్యవర్తితుమ్ |
అస్యాస్తు వచనం కుర్వన్ నాతివర్తేః సతాంగతిమ్ || ౬ ||
భరతస్య వచః కుర్వన్ యాచమానస్య రాఘవ |
ఆత్మానం నాతివర్తేస్త్వం సత్యధర్మపరాక్రమ || ౭ ||
ఏవం మధురముక్తస్తు గురుణా రాఘవః స్వయమ్ |
ప్రత్యువాచ సమాసీనం వసిష్ఠం పురుషర్షభః || ౮ ||
యన్మాతాపితరౌ వృత్తం తనయే కురుతః సదా |
న సుప్రతికరం తత్తు మాత్రా పిత్రా చ యత్కృతమ్ || ౯ ||
యథాశక్తి ప్రదానేన స్నాపనోచ్ఛాదనేన చ |
నిత్యం చ ప్రియవాదేన తథా సంవర్ధనేన చ || ౧౦ ||
స హి రాజా జనయితా పితా దశరథో మమ |
ఆజ్ఞాతం యన్మయా తస్య న తన్మిథ్యా భవిష్యతి || ౧౧ ||
ఏవముక్తస్తు రామేణ భరతః ప్రత్యనంతరమ్ |
ఉవాచ పరమోదారః సూతం పరమదుర్మనాః || ౧౨ ||
ఇహ మే స్థండిలే శీఘ్రం కుశానాస్తర సారథే |
ఆర్యం ప్రత్యుపవేక్ష్యామి యావన్మే న ప్రసీదతి || ౧౩ ||
అనాహారో నిరాలోకో ధనహీనో యథా ద్విజః |
శేష్యే పురస్తాత్ శాలాయాః యావన్న ప్రతియాస్యతి || ౧౪ ||
స తు రామమవేక్షంతం సుమంత్రం ప్రేక్ష్య దుర్మనాః |
కుశోత్తరముపస్థాప్య భూమావేవాస్తరత్ స్వయమ్ || ౧౫ ||
తమువాచ మహాతేజాః రామో రాజర్షిసత్తమః |
కిం మాం భరత కుర్వాణం తాత ప్రత్యుపవేక్ష్యసి || ౧౬ ||
బ్రాహ్మణో హ్యేకపార్శ్వేన నరాన్ రోద్ధుమిహార్హతి |
న తు మూర్ధాభిషిక్తానాం విధిః ప్రత్యుపవేశనే || ౧౭ ||
ఉత్తిష్ఠ నరశార్దూల హిత్వైతద్దారుణం వ్రతమ్ |
పురవర్యామితః క్షిప్రమయోధ్యాం యాహి రాఘవ || ౧౮ ||
ఆసీనస్త్వేవ భరతః పౌరజానపదం జనమ్ |
ఉవాచ సర్వతః ప్రేక్ష్య కిమార్యం నానుశాసథ || ౧౯ ||
తే తమూచుర్మహాత్మానం పౌరజానపదా జనాః |
కాకుత్స్థమభిజానీమః సమ్యగ్వదతి రాఘవః || ౨౦ ||
ఏషోఽపి హి మహాభాగః పితుర్వచసి తిష్ఠతి |
అతైవ న శక్తాః స్మో వ్యావర్తయితుమంజసా || ౨౧ ||
తేషామాజ్ఞాయ వచనం రామో వచనమబ్రవీత్ |
ఏవం నిబోధ వచనం సుహృదాం ధర్మచక్షుషామ్ || ౨౨ ||
ఏతచ్చైవోభయం శ్రుత్వా సమ్యక్ సంపశ్య రాఘవ |
ఉత్తిష్ఠ త్వం మహాబాహో మాం చ స్పృశ తథోదకమ్ || ౨౩ ||
అథోత్థాయ జలం స్పృష్ట్వా భరతో వాక్యమబ్రవీత్ |
శ్రృణ్వంతు మే పరిషదో మంత్రిణః శ్రేణయస్తథా || ౨౪ ||
న యాచే పితరం రాజ్యం నానుశాసామి మాతరమ్ |
ఆర్యం పరమధర్మజ్ఞం నానుజానామి రాఘవమ్ || ౨౫ ||
యది త్వవశ్యం వస్తవ్యం కర్తవ్యం చ పితుర్వచః |
అహమేవ నివత్స్యామి చతుర్దశ సమా వనే || ౨౬ ||
ధర్మాత్మా తస్య తథ్యేన భ్రాతుర్వాక్యేన విస్మితః |
ఉవాచ రామః సంప్రేక్ష్య పౌరజానపదం జనమ్ || ౨౭ ||
విక్రీతమాహితం క్రీతం యత్ పిత్రా జీవతా మమ |
న తల్లోపయితుం శక్యం మయా వా భరతేన వా || ౨౮ ||
ఉపధిర్న మయా కార్య్యో వనవాసే జుగుప్సితః |
యుక్తముక్తం చ కైకేయ్యా పిత్రా మే సుకృతం కృతమ్ || ౨౯ ||
జానామి భరతం క్షాంతం గురుసత్కారకారిణమ్ |
సర్వమేవాత్ర కళ్యాణం సత్యసంధే మహాత్మని || ౩౦ ||
అనేన ధర్మశీలేన వనాత్ ప్రత్యాగతః పునః |
భ్రాత్రా సహ భవిష్యామి పృథివ్యాః పతిరుత్తమః || ౩౧ ||
వృతో రాజా హి కైకేయ్యా మయా తద్వచనం కృతమ్ |
అనృతన్మోచయానేన పితరం తం మహీపతిమ్ || ౩౨ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాండే ఏకాదశోత్తరశతతమః సర్గః || ౧౧౧ ||
Ayodhya Kanda Sarga 111 Meaning In Telugu
వసిష్ఠుడు ఇక్ష్వాకు వంశరాజుల నందరి గురించి చెప్పి, వారందరూ రాజధర్మమును పాటించారనీ, ఆ వంశముల రాజులందరూ జ్యేష్ణునికే పట్టం కట్టారనీ వివరించాడు. కానీ రాముడు ఏమీ మాట్లాడలేదు. వసిష్ఠుడు మరలా చెప్పనారంభించాడు.
“ఓరామా! జన్మఎత్తిన ప్రతివాడికీ ముగ్గురు గురువులు ఉంటారు. వారు తల్లి, తండ్రి, విద్యనేర్పిన గురువు. తండ్రి పురుషుని జన్మకు కారకుడవుతాడు. తల్లి జన్మనిస్తుంది. గురువు జ్ఞానమును ఉపదేశిస్తాడు. నేను నీ తండ్రిగారికీ. ఇప్పుడు నీకూ గురువును. గురువుచెప్పిన మాటలు వినడం లోకధర్మం. గురువు చెప్పిన మాటలు వినకపోతే నీవు పెద్దల మాటలను ఎదిరించినవాడివి అవుతావు.
నీకు సహజ గురువు నీ తల్లి కౌసల్య. ఆమె భర్తను పోగొట్టుకొని వృద్ధాప్యములో ఉంది. ఒకకుమారునిగా నీ తల్లికి సేవచేయడం నీ ధర్మం. నీ తల్లి సేవను మరిచి, నీవు అడవులలో ఉంటే నీవు నీ ధర్మమును అతిక్రమించిన వాడవు అవుతావు. భరతుడు నీ తమ్ముడు. చిన్న వాడి మాటలు మన్నించడం పెద్దల ధర్మము. కాబట్టి నీ తమ్ముని మాటలు మన్నించు. ఒక గురువుగా ఇంతకన్నా ఎక్కువ చెప్పలేను.” అని పలికాడు వసిష్టుడు.
కులగురువు వసిష్ఠుడు చెప్పిన మాటలను సావధానంగా విన్నాడు రాముడు. గురువు గారికి నేరుగా ప్రత్యుత్తరం ఇచ్చి వారిని అగౌరవ పరచినట్టు కాకుండా, పక్కన ఉన్న వారితో అన్నట్టు ఇలా అన్నాడు.
“నా తల్లి, తండ్రి నన్ను పుట్టినప్పటి నుండి అల్లారు ముద్దుగా పెంచారు. నేను కోరకుండానే అన్నీ సమకూర్చారు. వారి ఋణం తీర్చుకోడం నా కర్తవ్యము. నా తండ్రి దశరథుని ఎదుట నేను ప్రతిజ్ఞ చేసాను. దానిని పాటించడం నా ధర్మము. నా తండ్రి ఇప్పుడు లేడని ఏవేవో కుంటి సాకులు చెప్పి ఆయనకు ఇచ్చిన మాటను అబద్ధం చేయలేను. కాబట్టి నేను అయోధ్యకు రాలేను. ఇది నా నిశ్చయము.” అని ముక్తసరిగా చెప్పి ఊరుకున్నాడు.
రాముని మాటలు విన్న భరతుడు సుమంత్రునితో ఇలా అన్నాడు. “సుమంత్రా! నీవు దర్భలు తీసుకొని వచ్చి ఇక్కడ పరుచు. రాముడు అయోధ్యకు వచ్చువరకు రాముని కదలనీయను. నేను ఇక్కడే పడుకుంటాను. ఆహారము, నీరు ముట్టను. రాముడు అయోధ్యకు రావడానికి అంగీకరించే వరకూ ఇక్కడే పడుకుంటాను.” అని అన్నాడు. (ప్రస్తుతము మన నాయకులు చేస్తున్న ఘోరావ్, హర్తాళ్, నిరాహారదీక్షలకు ఆద్యుడు భరతుడు అని చెప్పవచ్చు. కాని నిరాహారదీక్షలు చేసి చచ్చిన రాజకీయనాయకుడు ఒక్కడూ లేడు, ఒక్క పొట్టిశ్రీరాములు తప్ప.) భరతుని ఆదేశము మేరకు సుమంత్రుడు దర్భలు తెచ్చి అక్కడ పరిచాడు. ఇదంతా చూస్తున్న రాముడు భరతునితో ఇలా అన్నాడు.
“భరతా! ఏమిటీ పని. నేనేం పాడు పని చేసానని నీవు ఇలా దీక్ష చేస్తున్నావు. ఎవరైనా బ్రాహ్మణుని వద్ద అప్పుతీసుకొని ఎగవేస్తే, వారి ఇంటి ముందు, ఆ బ్రాహ్మణుడు ఇలా నిరాహార దీక్ష చెయ్యవచ్చు కానీ క్షత్రియులకు ఇది తగదు. కాబట్టి ఈ నిరశన వ్రతమును విడిచిపెట్టి అయోధ్యకు వెళ్లు.” అని అన్నాడు.
దీనితో భరతునికి తిక్కరేగింది. అక్కడ ఉన్న పురప్రముఖులను చూచి ఇలా అన్నాడు. “మీరందరూ ఇక్కడకువచ్చి ఏం చేస్తున్నారు. ఎంత సేపటికీ నేను మాట్లాడటం తప్ప మీరు ఏమీ మాట్లాడరా. రాముని అయోధ్యకు తీసుకురావడినికి మీవంతు ప్రయత్నం చేయరా! మీరంతా అన్నగారికి చెప్పండి.” అని అన్నాడు భరతుడు.
అప్పుడు వారంతా భరతునితో ఇలాఅన్నారు.“భరతా! రాముడు అన్యాయంగా అధర్మంగా మాట్లాడుతుంటే ఆయనను వారించ వచ్చుగానీ, రాముడు ధర్మంగా, న్యాయంగా మాట్లాడుతున్నాడు. ఆయనను మేము ఏమని వారించగలము. రాముడు చెప్పే ప్రతి మాటా యుక్తియుక్తముగా ఉంది. రాముడు తండ్రి మాటను మీరడం లేదు. అది ప్రతి పౌరుడి ధర్మము. ఆ ధర్మాన్నే రాముడు నెరవేరుస్తు న్నాడు. రాముడే తండ్రి మాటను కాదని రాజు అయితే ఇంక రాజ్యంలో రాముని మాట ఎవరు వింటారు. అది అరాచకానికి దారి తీస్తుంది. కాబట్టి రామునికి ఎదురు చెప్పలేము.” అని ముక్తకంఠంతో పలికారు పౌరులు.
రాముడు చిరునవ్వు నవ్వాడు. “భరతా! చూచావాపౌరులు ఏమంటున్నారో! వారిది ధర్మదృష్టి. అందుకే ధర్మం చెప్పారు. నీవు కూడా ధర్మం ఆలోచించు. నీ ప్రయత్నం మానుకో. అయోధ్యకు వెళ్లు.”అని అన్నాడు రాముడు. భరతుడు పైకి లేచాడు. ఆచమనం చేసాడు. అక్కడ సమావేశమయిన మంత్రులు, విద్వాంసులు, సేనానాయకులు, పురప్రముఖులను ఉద్దేశించి ఇలా అన్నాడు.
నా మాటలను శ్రద్ధగా వినండి. నేను ఎన్నడూ రాజ్యము నాకు ఇమ్మని నా తండ్రిని అడగలేదు. బలవంతం చేయలేదు. నేను రాజు కావాలని ఎన్నడూ నా తల్లి కైకతో అనలేదు. ఆమెను ఆ దిశగా ప్రేరేపించలేదు. నా తల్లి చేసిన పనికి నా అనుమతి లేదు. కాని దురదృష్టవశాత్తు ఈ పరిణామాలకు నేను కారణం అయ్యాను కాబట్టి నా తండ్రిగారి మాట ప్రకారము రామునికి బదులు నేను పదునాలుగు సంత్సరములు అరణ్య వాసము చేస్తాను. నన్ను వద్దు అనడానికి ఎవరికీ అధికారము లేదు.” అని అన్నాడు భరతుడు.
రాముడు ఆశ్చర్యంగా భరతుని వంక చూచాడు. ఒక్క నవ్వు నవ్వి ఇలా అన్నాడు. “పౌరులారా! నా తండ్రి గారి పాలనలో జరిగిన అమ్మకాలూ, కొనుగోళ్లు, కుదువలు, ఆయన చనిపోయినాడని రద్దు చేస్తామా. లేక మరొకరి పేరుతో మార్చుకుంటామా! లేదు కదా. ఇదీ అంతే. నా తండ్రి నన్ను అరణ్యములకు వెళ్లమన్నాడు. నేను అరణ్యము లకు వచ్చాను. ఇప్పుడు మా తండ్రిగారు లేరని నా ప్రతిజ్ఞను మార్చుకోలేము కదా! నాకు మారుగా భరతుడు అరణ్యవాసము చేయలేడు కదా! నాక ప్రతినిధిగా భరతుడు రాజ్యం చేయవచ్చుకానీ, అరణ్యవాసం చెయ్యడం హాస్యాస్పదము, జుగుప్సాకరము. నా తల్లి వరాలు కోరడం, నా తండ్రి ఆ వరాలు ఇవ్వడం, నేను అరణ్యములకు రావడం అన్నీ ధర్మబద్ధములే. భరతుడు రాజ్యం చేస్తాడు. అతనికి అన్నీ శుభాలే జరుగుతాయి. నేను తొందరలోనే వనవాసము నుండి తిరిగి వచ్చి లక్షణ, భరత, శత్రుఘ్నుల సాయంతో రాజ్యపాలన చేస్తాను.
భరతా! మహారాజు దశరథుడు నీకు రాజ్యము, నాకు వనములు ఇచ్చాడు. వాటిని మనం సమర్థవంతంగా పాలిద్దాము. మహారాజునకు అసత్యదోషం రాకుండా చేద్దాము. నేను చెప్పిన మాటల్లోని ఆంతర్యాన్ని అర్థం చేసుకొని ప్రవర్తించు” అని అన్నాడు రాముడు.
(అరణ్యంలో నేను శత్రు సంహారం చేసి అయోధ్యను శత్రుశేషం లేకుండా చేస్తాను. అంతవరకూ నీవు అయోధ్యను పాలించు అని రాముని మాటల్లోని భావము అని చెప్పవచ్చు.)
శ్రీమద్రామాయణము
అయోధ్యాకాండము నూట పదకొండవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్