అయోధ్యాకాండం రామాయణంలోని కీలకమైన భాగం. దీని 79వ సర్గలో రాముడు, సీత, లక్ష్మణుడు అరణ్యానికి వెళ్ళారు. 90వ సర్గలో ఋషులు రాముని సత్కరించారు. 100వ సర్గలో, దశరథ మహారాజు రాముని విడిచి, ఆయన కోసం విరహంతో మరణిస్తారు. ఈ సర్గలో కౌసల్య, సుమిత్ర, కైకేయిలు దుఃఖంలో కూరుకుపోతారు. దశరథుడి అంత్యక్రియలు నిర్వహించబడతాయి. ఈ సందర్భంలో, భరతుడు, శత్రుఘ్నుడు రావడంతో అశ్వమేధ యాగం జరుగుతుంది. భరతుడు రాముని తిరిగి పిలవడానికి చిత్తం చేస్తాడు. ఈ సర్గ రామాయణ కథనంలో భావోద్వేగభరితమైన ఘట్టంగా నిలుస్తుంది, రాముని, సీత, లక్ష్మణుల పరితాపం, అయోధ్య ప్రజల దుఃఖాన్ని వివరిస్తుంది.
భరద్వాజాతిథ్యమ్
కృతబుద్ధిం నివాసాయ తత్రైవ స మునిస్తదా |
భరతం కైకయీపుత్రమాతిథ్యేన న్యమంత్రయత్ || ౧ ||
అబ్రవీద్భరతస్త్వేనం నన్విదం భవతా కృతమ్ |
పాద్యమర్ఘ్యం తథాఽఽతిథ్యం వనే యదుపపద్యతే || ౨ ||
అథోవాచ భరద్వాజో భరతం ప్రహసన్నివ |
జానే త్వాం ప్రీతిసంయుక్తం తుష్యేస్త్వం యేన కేనచిత్ || ౩ ||
సేనాయాస్తు తవైతస్యాః కర్తుమిచ్ఛామి భోజనమ్ |
మమ ప్రీతిర్యథారూపా త్వమర్హో మనుజాధిప || ౪ ||
కిమర్థం చాపి నిక్షిప్య దూరే బలమిహాగతః |
కస్మాన్నేహోపయాతోఽసి సబలః పురుషర్షభ || ౫ ||
భరతః ప్రత్యువాచేదం ప్రాంజలిస్తం తపోధనమ్ |
ససైన్యో నోపయాతోఽస్మి భగవన్ భగవద్భయాత్ || ౬ ||
రాజ్ఞా చ భగవన్నిత్యం రాజపుత్రేణ వా సదా |
యత్నతః పరిహర్తవ్యా విషయేషు తపస్వినః || ౭ ||
వాజిముఖ్యా మనుష్యాశ్చ మత్తాశ్చ వరవారణాః |
ప్రచ్ఛాద్య భగవన్భూమిం మహతీమనుయాంతి మామ్ || ౮ ||
తే వృక్షానుదకం భూమిమాశ్రమేషూటజాంస్తథా |
న హింస్యురితి తేనాహమేకైవ సమాగతః || ౯ ||
ఆనీయతామితః సేనేత్యాజ్ఞప్తః పరమర్షిణా |
తతస్తు చక్రే భరతః సేనాయాః సముపాగమమ్ || ౧౦ ||
అగ్నిశాలాం ప్రవిశ్యాథ పీత్వాఽపః పరిమృజ్య చ |
ఆతిథ్యస్య క్రియాహేతోర్విశ్వకర్మాణమాహ్వయత్ || ౧౧ ||
ఆహ్వయే విశ్వకర్మాణమహం త్వష్టారమేవ చ |
ఆతిథ్యం కర్తుమిచ్ఛామి తత్ర మే సంవిధీయతామ్ || ౧౨ ||
ఆహ్వయే లోకపాలాంస్త్రీన్ దేవాన్ శక్రముఖాంస్తథా |
ఆతిథ్యం కర్తుమిచ్ఛామి తత్ర మే సంవిధీయతామ్ || ౧౩ ||
ప్రాక్స్రోతసశ్చ యా నద్యః ప్రత్యక్స్రోతసైవ చ |
పృథివ్యామంతరిక్షే చ సమాయాంత్వద్య సర్వశః || ౧౪ ||
అన్యాః స్రవంతు మైరేయం సురామన్యాః సునిష్ఠితామ్ |
అపరాశ్చోదకం శీతమిక్షుకాండరసోపమమ్ || ౧౫ ||
ఆహ్వయే దేవగంధర్వాన్ విశ్వావసుహహాహుహూన్ |
తథైవాప్సరసో దేవీర్గంధర్వ్వీశ్చాపి సర్వశః || ౧౬ ||
ఘృతాచీమథ విశ్వాచీం మిశ్రకేశీమలంబుసామ్ |
నాగదంతాం చ హేమాం చ హిమామద్రికృతస్థలామ్ || ౧౭ ||
శక్రం యాశ్చోపతిష్ఠంతి బ్రహ్మాణం యాశ్చ యోషితః |
సర్వాస్తుంబురుణా సార్థమాహ్వయే సపరిచ్ఛదాః || ౧౮ ||
వనం కురుషు యద్దివ్యం వాసోభూషణపత్త్రవత్ |
దివ్యనారీఫలం శశ్వత్తత్కౌబేరమిహైతు చ || ౧౯ ||
ఇహ మే భగవాన్ సోమో విధత్తామన్నముత్తమమ్ |
భక్ష్యం భోజ్యం చ చోష్యం చ లేహ్యం చ వివిధం బహు || ౨౦ ||
విచిత్రాణి చ మాల్యాని పాదపప్రచ్యుతాని చ |
సురాదీని చ పేయాని మాంసాని వివిధాని చ || ౨౧ ||
ఏవం సమాధినా యుక్తస్తేజసాఽప్రతిమేన చ |
శీక్షాస్వరసమాయుక్తం తపసా చాబ్రవీన్మునిః || ౨౨ ||
మనసా ధ్యాయతస్తస్య ప్రాఙ్ముఖస్య కృతాంజలేః |
ఆజగ్ముస్తాని సర్వాణి దైవతాని పృథక్పృథక్ || ౨౩ ||
మలయం దర్దురం చైవ తతః స్వేదనుదోఽనిలః |
ఉపస్పృశ్య వవౌ యుక్త్యా సుప్రియాత్మా సుఖః శివః || ౨౪ ||
తతోభ్యవర్తంత ఘనాః దివ్యాః కుసుమవృష్టయః | [వర్షంత]
దివ్యదుందుభిఘోషశ్చ దిక్షు సర్వాసు శుశ్రువే || ౨౫ ||
ప్రవవుశ్చోత్తమా వాతాః ననృతుశ్చాప్సరోగణాః |
ప్రజగుర్దేవగంధర్వాః వీణాః ప్రముముచుస్స్వరాన్ || ౨౬ ||
స శబ్దో ద్యాం చ భూమిం చ ప్రాణినాం శ్రవణాని చ |
వివేశోచ్చారితః శ్లక్ష్ణః సమో లయగుణాన్వితః || ౨౭ ||
తస్మిన్నుపరతే శబ్దే దివ్యే శ్రోతృసుఖే నృణామ్ |
దదర్శ భారతం సైన్యం విధానం విశ్వకర్మణః || ౨౮ ||
బభూవ హి సమా భూమిః సమంతాత్పంచయోజనా |
శాద్వలైర్బహుభిశ్ఛన్నా నీలవైడూర్యసన్నిభైః || ౨౯ ||
తస్మిన్బిల్వాః కపిత్థాశ్చ పనసా బీజపూరకాః |
ఆమలక్యో బభూవుశ్చ చూతాశ్చ ఫలభూషణాః || ౩౦ ||
ఉత్తరేభ్యః కురుభ్యశ్చ వనం దివ్యోపభోగవత్ |
ఆజగామ నదీ దివ్యా తీరజైర్బహుభిర్వృతా || ౩౧ ||
చతుఃశాలాని శుభ్రాణి శాలాశ్చ గజవాజినామ్ |
హర్మ్యప్రాసాదసంబాధాస్తోరణాని శుభాని చ || ౩౨ ||
సితమేఘనిభం చాపి రాజవేశ్మసు తోరణమ్ |
దివ్యమాల్యకృతాకారం దివ్యగంధసముక్షితమ్ || ౩౩ ||
చతురశ్రమసంబాధం శయనాసనయానవత్ |
దివ్యైః సర్వరసైర్యుక్తం దివ్యభోజనవస్త్రవత్ || ౩౪ ||
ఉపకల్పితసర్వాన్నం ధౌతనిర్మలభాజనమ్ |
క్లృప్తసర్వాసనం శ్రీమత్ స్వాస్తీర్ణశయనోత్తమమ్ || ౩౫ ||
ప్రవివేశ మహాబాహురనుజ్ఞాతో మహర్షిణా |
వేశ్మ తద్రత్నసంపూర్ణం భరతః కేకయీసుతః || ౩౬ ||
అనుజగ్ముశ్చ తం సర్వే మంత్రిణః సపురోహితాః |
బభూవుశ్చ ముదా యుక్తాః దృష్ట్వా తం వేశ్మసంవిధిమ్ || ౩౭ ||
తత్ర రాజాసనం దివ్యం వ్యజనం ఛత్రమేవ చ |
భరతో మంత్రిభిః సార్ధమభ్యవర్తత రాజవత్ || ౩౮ ||
ఆసనం పూజయామాస రామాయాభిప్రణమ్య చ |
వాలవ్యజనమాదాయ న్యషీదత్సచివాసనే || ౩౯ ||
ఆనుపూర్వ్యానిషేదుశ్చ సర్వే మంత్రిపురోహితాః |
తతః సేనాపతిః పశ్చాత్ ప్రశాస్తాచ నిషేదతుః || ౪౦ ||
తతస్తత్ర ముహూర్తేన నద్యః పాయసకర్దమాః |
ఉపాతిష్ఠంత భరతం భరద్వాజస్య శాసనాత్ || ౪౧ ||
తాసాముభయతః కూలం పాండుమృత్తికలేపనాః |
రమ్యాశ్చావసథా దివ్యాః బ్రహ్మణస్తు ప్రసాదజాః || ౪౨ ||
తేనైవ చ ముహూర్తేన దివ్యాభరణభూషితాః |
ఆగుర్వింశతిసాహస్రాః బ్రహ్మణా ప్రహితాః స్త్రియః || ౪౩ ||
సువర్ణమణిముక్తేన ప్రవాలేన చ శోభితాః |
ఆగుర్వింశతిసాహస్రాః కుబేరప్రహితాః స్త్రియః || ౪౪ ||
యాభిర్గృహీతపురుషః సోన్మాద ఇవ లక్ష్యతే |
ఆగుర్వింశతిసాహస్రా నందనాదప్సరోగణాః || ౪౫ ||
నారదస్తుంబురుర్గోపః ప్రవరాః సూర్యవర్చసః |
ఏతే గంధర్వరాజానో భరతస్యాగ్రతో జగుః || ౪౬ ||
అలంబుసా మిశ్రకేశీ పుండరీకాఽథ వామనా |
ఉపానృత్యంస్తు భరతం భరద్వాజస్య శాసనాత్ || ౪౭ ||
యాని మాల్యాని దేవేషు యాని చైత్రరథే వనే |
ప్రయాగే తాన్యదృశ్యంత భరద్వాజస్య తేజసా || ౪౮ ||
బిల్వా మార్దంగికా ఆసన్ శమ్యాగ్రాహా విభీతకాః |
అశ్వత్థానర్తకాశ్చాసన్ భరద్వాజస్య శాసనాత్ || ౪౯ ||
తతః సరలతాలాశ్చ తిలకా నక్తమాలకాః |
ప్రహృష్టాస్తత్ర సంపేతుః కుబ్జా భూత్వాఽథ వామనాః || ౫౦ ||
శింశుపామలకీజంబ్వో యాశ్చాన్యాః కాననేషు తాః |
మాలతీ మల్లికా జాతిర్యాశ్చాన్యాః కాననే లతాః || ౫౧ ||
ప్రమదావిగ్రహం కృత్వా భరద్వాజాశ్రమేఽవదన్ |
సురాః సురాపాః పిబత పాయసం చ బుభుక్షితాః || ౫౨ ||
మాంసాని చ సుమేధ్యాని భక్ష్యంతాం యావదిచ్ఛథ |
ఉచ్ఛాద్య స్నాపయంతి స్మ నదీతీరేషు వల్గుషు || ౫౩ ||
అప్యేకమేకం పురుషం ప్రమదాః సప్తచాష్ట చ |
సంవాహంత్యః సమాపేతుర్నార్యో రుచిరలోచనాః || ౫౪ ||
పరిమృజ్య తథాఽన్యోన్యం పాయయంతి వరాంగనాః |
హయాన్ గజాన్ ఖరానుష్ట్రాంస్తథైవ సురభేః సుతాన్ || ౫౫ ||
అభోజయన్వాహనపాస్తేషాం భోజ్యం యథావిధి |
ఇక్షూంశ్చ మధులాజాంశ్చ భోజయంతి స్మ వాహనాన్ || ౫౬ ||
ఇక్ష్వాకువరయోధానాం చోదయంతో మహాబలాః |
నాశ్వబంధోఽశ్వమాజానాన్న గజం కుంజరగ్రహః || ౫౭ ||
మత్తప్రమత్తముదితా చమూః సా తత్ర సంబభౌ |
తర్పితాః సర్వకామైస్తే రక్తచందనరూషితాః || ౫౮ ||
అప్సరోగణసంయుక్తాః సైన్యా వాచముదైరయన్ |
నైవాయోధ్యాం గమిష్యామో నగమిష్యామ దండకాన్ || ౫౯ ||
కుశలం భరతస్యాస్తు రామస్యాస్తు తథా సుఖమ్ |
ఇతి పాదాతయోధాశ్చ హస్త్యశ్వారోహబంధకాః || ౬౦ ||
అనాథాస్తం విధిం లబ్ధ్వా వాచమేతాముదైరయన్ |
సంప్రహృష్టా వినేదుస్తే నరాస్తత్ర సహస్రశః || ౬౧ ||
భరతస్యానుయాతారః స్వర్గోఽయమితి చాబ్రువన్ |
నృత్యంతి స్మ హసంతి స్మ గాయంతి స్మ చ సైనికాః || ౬౨ ||
సమంతాత్పరిధావంతి మాల్యోపేతాః సహస్రశః |
తతో భుక్తవతాం తేషాం తదన్నమమృతోపమమ్ || ౬౩ ||
దివ్యానుద్వీక్ష్య భక్ష్యాంస్తానభవద్భక్షణే మతిః |
ప్రేష్యాశ్చేట్యశ్చ వధ్వశ్చ బలస్థాశ్చ సహస్రశః || ౬౪ ||
బభూవుస్తే భృశం దృప్తాః సర్వే చాహతవాససః |
కుంజరాశ్చ ఖరోష్ట్రాశ్చ గోశ్వాశ్చ మృగపక్షిణః || ౬౫ ||
బభూవుః సుభృతాస్తత్ర నాన్యో హ్యన్యమకల్పయత్ |
నాశుక్లవాసాస్తత్రాసీత్ క్షుధితో మలినోఽపి వా || ౬౬ ||
రజసా ధ్వస్తకేశో వా నరః కశ్చిదదృశ్యత |
ఆజైశ్చాపి చ వారాహైర్నిష్ఠానవరసంచయైః || ౬౭ ||
ఫలనిర్యూహసంసిద్ధైః సూపైర్గంధరసాన్వితైః |
పుష్పధ్వజవతీః పూర్ణాః శుక్లస్యాన్నస్య చాభితః || ౬౮ ||
దదృశుర్విస్మితాస్తత్ర నరా లౌహీః సహస్రశః |
బభూవుర్వనపార్శ్వేషు కూపాః పాయసకర్దమాః || ౬౯ ||
తాశ్చకామదుఘా గావో ద్రుమాశ్చాసన్మధుస్రుతః | [మధుశ్చ్యుతః]
వాప్యో మైరేయపూర్ణాశ్చ మృష్టమాంసచయైర్వృతాః || ౭౦ ||
ప్రతప్తపిఠరైశ్చాపి మార్గమాయూరకౌక్కుటైః |
పాత్రీణాం చ సహస్రాణి స్థాలీనాం నియుతాని చ || ౭౧ ||
న్యర్బుదాని చ పాత్రాణి శాతకుంభమయాని చ |
స్థాల్యః కుంభ్యః కరంభ్యశ్చ దధిపూర్ణాః సుసంస్కృతాః || ౭౨ ||
యౌవనస్థస్య గౌరస్య కపిత్థస్య సుగంధినః |
హ్రదాః పూర్ణా రసాలస్య దధ్నః శ్వేతస్య చాపరే || ౭౩ ||
బభూవుః పాయసస్యాన్యే శర్కరాయాశ్చ సంచయాః |
కల్కాంశ్చూర్ణకషాయాంశ్చ స్నానాని వివిధాని చ || ౭౪ ||
దదృశుర్భాజనస్థాని తీర్థేషు సరితాం నరాః |
శుక్లానంశుమతశ్చాపి దంతధావనసంచయాన్ || ౭౫ ||
శుక్లాంశ్చందనకల్కాంశ్చ సముద్గేష్వవతిష్ఠతః |
దర్పణాన్ పరిమృష్టాంశ్చ వాససాం చాపి సంచయాన్ || ౭౬ ||
పాదుకోపానహాశ్చైవ యుగ్మాని చ సహస్రశః |
ఆంజనీః కంకతాన్కూర్చాన్ శస్త్రాణి చ ధనూంషి చ || ౭౭ ||
మర్మత్రాణాని చిత్రాణి శయనాన్యాసనాని చ |
ప్రతిపానహ్రదాన్ పూర్ణాన్ ఖరోష్ట్రగజవాజినామ్ || ౭౮ ||
అవగాహ్య సుతీర్థాంశ్చ హ్రదాన్ సోత్పలపుష్కరాన్ |
ఆకాశవర్ణప్రతిమాన్ స్వచ్ఛతోయాన్సుఖప్లవాన్ || ౭౯ ||
నీలవైడూర్య్యవర్ణాంశ్చ మృదూన్యవససంచయాన్ |
నిర్వాపార్థాన్ పశూనాం తే దదృశుస్తత్ర సర్వశః || ౮౦ ||
వ్యస్మయంత మనుష్యాస్తే స్వప్నకల్పం తదద్భుతమ్ |
దృష్ట్వాఽఽతిథ్యం కృతం తాదృక్ భరతస్య మహర్షిణా || ౮౧ ||
ఇత్యేవం రమమాణానాం దేవానామివ నందనే |
భరద్వాజాశ్రమే రమ్యే సా రాత్రిర్వ్యత్యవర్తత || ౮౨ ||
ప్రతిజగ్ముశ్చ తా నద్యో గంధర్వాశ్చ యథాగతమ్ |
భరద్వాజమనుజ్ఞాప్య తాశ్చ సర్వా వరాంగనాః || ౮౩ ||
తథైవ మత్తా మదిరోత్కటాః
నరాస్తథైవ దివ్యాగురుచందనోక్షితాః |
తథైవ దివ్యా వివిధాః స్రగుత్తమాః
పృథక్ప్రకీర్ణా మనుజైః ప్రమర్దితాః || ౮౪ ||
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాండే ఏకనవతితమః సర్గః || ౯౧ ||
Ayodhya Kanda Sarga 91 Meaning In Telugu
ఆ రాత్రికి భరద్వాజుడు భరతునికి అతని పరివారమునకు సేనలకు భోజన సదుపాయములను చెయ్యాలని అనుకున్నాడు. దానికి భరతుడు ఇలా అన్నాడు. “ఓ మహర్షీ! మీరు వసిష్ఠుల వారికి, నాకూ అర్ఘ్యము పాద్యము ఫలములు ఇచ్చి సత్కరించారు కదా! అది చాలు నాకు.” అని అన్నాడు.
“భరతా! నీవు ఏదీ కోరవు అని నాకు తెలుసు. కాని కాదనకుండా నా ఆతిధ్యము స్వీకరించు. నీవు నీ పరివారమును, సైన్యమును ఎందుకు దూరంగా ఉంచావు. మా ఆశ్రమమునకు తీసుకొని రావలసినది.” అని అన్నాడు భరద్వాజుడు.
దానికి భరతుడు ఇలా అన్నాడు. “ఓ మహర్షీ! తమ ఆశ్రమ ప్రశాంతతకు భంగము కలిగించడం ఇష్టం లేక, తమరి మీద ఉన్న భయ భక్తులతో నేను నాపరివారమును సైన్యమును దూరంగా ఉంచి వచ్చాను. అదీ కాకుండా రాజులు తమ మందీ మార్బలములను, మునులకు దూరంగా ఉంచాలని రాజధర్మము కదా! నా వెంట చతురంగ బలములు వస్తూ ఉన్నాయి. అవి ఇక్కడకు వస్తే ఇక్కడి వృక్ష సంపద, జలసంపద కలుషితము అవుతాయి. అందుకని తీసుకొని రాలేదు.” అని అన్నాడు భరతుడు.
దానికి భరద్వాజుడు నవ్వి “మాకు ఏమీ అసౌకర్యము లేదు. నీ సేనలను ఇక్కడకు రమ్మని చెప్పు” అని ఆదేశించాడు. ఆ ప్రకారము భరతుని సేనలు భరద్వాజుని ఆశ్రమము వద్దకు వచ్చాయి.
భరద్వాజుడు అగ్ని గృహములోనికి ప్రవేశించి భరతుని పరివారమునకు ఆతిథ్యము ఇచ్చుటకు విశ్వకర్మను ఆహ్వానించాడు. దేవేంద్రుడు, యముడు, వరుణుడు, కుబేరుడుమొదలగు లోక పాలకులను ఆహ్యానించాడు. భూమి మీద ఉన్న నదులను ఆహ్వానించాడు. దేవతలను, గంధర్వులను, అప్సరసలను ఆహ్వానించాడు. స్వర్గము నుండి, బ్రహ్మలోకమునుండి దేవతా స్త్రీలను ఆహ్వానించాడు. కుబేరునికి, దివ్యమైన వస్త్రములను తీసుకు రమ్మని ఆదేశించాడు.
పిలిచి భరతుని పరివారమునకు సైన్యమునకు కావలసిన ఆహార పదార్థములను, భక్ష్యములను, పానీయములను, మాంసాహారములను, ఫలములను సమకూర్చమని ఆదేశించాడు.
భరద్వాజుడు ఆహ్వానించిన దేవతలందరూ భరద్వాజుని వద్దకు వచ్చారు. ఆయన ఆదేశములు స్వీకరించారు. భరతునికి, ఆయన పరివారమునకు, సైన్యమునకు కావలసిన ఏర్పాట్లు చేసారు. వాయుడు మంద్రంగా వీచ సాగాడు. అప్సరసలు తమ నృత్యగానవినోదములతో వారిని ఆనందపరచసాగారు. విశ్వకర్మ ఆ రాత్రి వారందరూ ఉండటానికి ఒక విశాలమైన మందిరమును సృష్టించాడ భరతుడు తన పురోహితుడు వసిష్ఠుడు, తమ్ముడు శత్రుఘ్నుడు, తన తల్లులతో ఆ భవనములోనికి ప్రవేశించాడు. ఆ భవనములో ఒక పెద్ద రాజ సభ అందులో ఒక సింహాసనము ఉంది. భరతుడు ఆ సింహాసనమునకు నమస్కరించి, తాను పక్కన ఉన్న ఆసనము మీద కూర్చున్నాడు. బ్రహ్మలోకము నుండి వచ్చిన స్త్రీలు, కుబేరుడు పంపగా వచ్చిన స్త్రీలు వారికి సేవలు చేయసాగారు. అప్సరసలు భరతుని తమ నృత్యగానవినోదములతో సంతోషపరచారు.
భరతుని వెంట వచ్చిన వారు. పరివారము, సైనికులు తిన్నంత తిని, తాగి మైమరచిపోయారు. ఆహా ఇంతటి విందు వినోదము తాము ఎప్పటికీ చూడలేము అని అనుకొన్నారు. తాము రాముని వద్దకు కానీ, అయోధ్యకు కానీ రాము. ఇక్కడే ఉంటాము అనితాగిన మత్తులో శపధాలు చేసారు. భరతుని వెంట వచ్చిన వారు. పరివారము, సైనికులు తిన్నంత తిని, తాగి మైమరచిపోయారు. ఆహా ఇంతటి విందు వినోదము తాము ఎప్పటికీ చూడలేము అని అనుకొన్నారు. తాము రాముని వద్దకు కానీ, అయోధ్యకు కానీ రాము. ఇక్కడే ఉంటాము అనితాగిన మత్తులో శపధాలు చేసారు.
తెల్లవారగానే అవేమీ ఉండవు. అంతా మిధ్య అని వారికి తెలియదు. సైనికులకే కాదు, వారి వాహనములు అయిన గుర్రములు ఏనుగులకు, ఒంటెలకు కూడా రుచికరమైన ఆహారము సమకూర్చబడింది. అడిగే వారు లేకపోవడంతో సైనికులు ఇష్టం వచ్చినట్టు తింటూ తాగుతూ స్వైరవిహారం చేసారు. అప్సరసలతో పాలు నృత్యం చేసారు. కేకలుపెడుతున్నారు.
(ఇక్కడ వాల్మీకి మహర్షి ఒక శ్లోకం రాసాడు. భరద్వాజుడు ఇచ్చిన ఆతిథ్యము ఆ మనుషులకు అనగా భరతుని పరివారమునకు, సైనికులకు స్వప్నంలో జరిగినట్టు ఉంది. ఆ రాత్రి గడవగానే అప్పరసలు అందరూ వచ్చిన వారు వచ్చినట్టుగానే వెళ్లిపోయారు. తాగిన మత్తులో జోగుతున్న సైనికులు మాత్రం అక్కడ పడి ఉన్నారు. రాత్రి కనపడ్డ భవనాలు లేవు, ఆహార పదార్థాలు లేవు. పానీయాలు లేవు. అడవి అందులో చెట్లు ఉన్నాయి. ఈ ప్రపంచంలో మనము అనుభవించే సుఖాలు సంతోషాలు అన్నీ మిధ్య. ఏవీ శాశ్వతాలు కావు. తెల్లవారగానే కరిగిపోతాయి. అని ఈ సన్నివేశాన్ని వివరించడం ద్వారా లోకానికి తెలియజెప్పాడు వాల్మీకి.)
శ్రీమద్రామాయణము
అయోధ్యాకాండము తొంభయ్యి ఒకటవ సర్గ సంపూర్ణము
ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్ ఓం తత్సత్.