మొట్ట మొదటిగా అందరికి నమస్కారము. బాలకాండ చతుర్దశః సర్గంలో, విష్ణుమూర్తి తన అమృతమయ సాయుధాన్ని ఋషులకు అందించి, వారి యజ్ఞాన్ని రక్షించమని సూచించాడు. ఆయన యజ్ఞవాటిక వద్దకు చేరి, ఋషుల నిష్టను చూసి ప్రశంసించాడు. వసిష్ఠుడు ఈ అద్భుతాన్ని చూచి ఆనందించాడు. మహాముని విశ్వామిత్రుడు భద్రత కాపాడినందుకు రామ, లక్ష్మణులను సంతోషంగా ఆశీర్వదించాడు. దుష్ట శక్తులపై విజయం సాధించడంలో రాముడు, లక్ష్మణుడు తమ ధైర్యాన్ని, సత్తాను ప్రదర్శించారు.
అశ్వమేధః
అథ సంవత్సరే పూర్ణే తస్మిన్ప్రాప్తే తురంగమే |
సరయ్వాశ్చోత్తరే తీరే రాజ్ఞో యజ్ఞోఽభ్యవర్తత ||
1
ఋశ్యశృంగం పురస్కృత్య కర్మ చక్రుర్ద్విజర్షభాః |
అశ్వమేధే మహాయజ్ఞే రాజ్ఞోఽస్య సుమహాత్మనః ||
2
కర్మ కుర్వంతి విధివద్యాజకా వేదపారగాః |
యథావిధి యథాన్యాయం పరిక్రామంతి శాస్త్రతః ||
3
ప్రవర్గ్యం శాస్త్రతః కృత్వా తథైవోపసదం ద్విజాః |
చక్రుశ్చ విధివత్సర్వమధికం కర్మ శాస్త్రతః ||
4
అభిపూజ్య తదా హృష్టాః సర్వే చక్రుర్యథావిధి |
ప్రాతఃసవనపూర్వాణి కర్మాణి మునిపుంగవాః ||
5
ఐంద్రశ్చ విధివద్దత్తో రాజా చాభిష్టుతోఽనఘః |
మాధ్యందినం చ సవనం ప్రావర్తత యథాక్రమమ్ ||
6
తృతీయసవనం చైవ రాజ్ఞోఽస్య సుమహాత్మనః |
చక్రుస్తే శాస్త్రతో దృష్ట్వా తథా బ్రాహ్మణపుంగవాః ||
7
[* అధికపాఠః –
ఆహ్వయాన్ చక్రిరే తత్ర శక్రాదీన్విబుధోత్తమాన్ |
ఋశ్యశృంగాదయో మంత్రైః శిక్షాక్షరసమన్వితైః |
గీతిభిర్మధురైః స్నిగ్ధైర్మంత్రాహ్వానైర్యథార్హతః |
హోతారో దదురావాహ్య హవిర్భాగాన్ దివౌకసామ్ |
*]
న చాహుతమభూత్తత్ర స్ఖలితం వాపి కించన |
దృశ్యతే బ్రహ్మవత్సర్వం క్షేమయుక్తం హి చక్రిరే ||
8
న తేష్వహఃసు శ్రాంతో వా క్షుధితో వాఽపి దృశ్యతే |
నావిద్వాన్బ్రాహ్మణస్తత్ర నాశతానుచరస్తథా ||
9
బ్రాహ్మణా భుంజతే నిత్యం నాథవంతశ్చ భుంజతే |
తాపసా భుంజతే చాపి శ్రమణా భుంజతే తథా ||
10
వృద్ధాశ్చ వ్యాధితాశ్చైవ స్త్రియో బాలాస్తథైవ చ |
అనిశం భుంజమానానాం న తృప్తిరుపలభ్యతే ||
11
దీయతాం దీయతామన్నం వాసాంసి వివిధాని చ |
ఇతి సంచోదితాస్తత్ర తథా చక్రురనేకశః ||
12
అన్నకూటాశ్చ బహవో దృశ్యంతే పర్వతోపమాః |
దివసే దివసే తత్ర సిద్ధస్య విధివత్తదా ||
13
నానాదేశాదనుప్రాప్తాః పురుషాః స్త్రీగణాస్తథా |
అన్నపానైః సువిహితాస్తస్మిన్యజ్ఞే మహాత్మనః ||
14
అన్నం హి విధివత్స్వాదు ప్రశంసంతి ద్విజర్షభాః |
అహో తృప్తాః స్మ భద్రం త ఇతి శుశ్రావ రాఘవః ||
15
స్వలంకృతాశ్చ పురుషా బ్రాహ్మణాన్పర్యవేషయన్ |
ఉపాసతే చ తానన్యే సుమృష్టమణికుండలాః ||
16
కర్మాంతరే తదా విప్రా హేతువాదాన్బహూనపి |
ప్రాహుః స్మ వాగ్మినో ధీరాః పరస్పర జిగీషయా ||
17
దివసే దివసే తత్ర సంస్తరే కుశలా ద్విజాః |
సర్వకర్మాణి చక్రుస్తే యథాశాస్త్రం ప్రచోదితాః ||
18
నాషడంగవిదత్రాసీన్నావ్రతో నాబహుశ్రుతః |
సదస్యస్తస్య వై రాజ్ఞో నావాదకుశలా ద్విజాః ||
19
ప్రాప్తే యూపోచ్ఛ్రయే తస్మిన్షడ్బైల్వాః ఖాదిరాస్తథా |
తావంతో బిల్వసహితాః పర్ణినశ్చ తథాఽపరే ||
20
శ్లేష్మాతకమయస్త్వోకో దేవదారుమయస్తథా |
ద్వావేవ విహితౌ తత్ర బాహువ్యస్తపరిగ్రహౌ ||
21
కారితాః సర్వ ఏవైతే శాస్త్రజ్ఞైర్యజ్ఞకోవిదైః |
శోభార్థం తస్య యజ్ఞస్య కాంచనాలంకృతాఽభవన్ ||
22
ఏకవింశతియూపాస్తే ఏకవింశత్యరత్నయః |
వాసోభిరేకవింశద్భిరేకైకం సమలంకృతాః ||
23
విన్యస్తా విధివత్సర్వే శిల్పిభిః సుకృతా దృఢాః |
అష్టాశ్రయః సర్వ ఏవ శ్లక్ష్ణరూపసమన్వితాః ||
24
ఆచ్ఛాదితాస్తే వాసోభిః పుష్పైర్గంధైశ్చ భూషితాః |
సప్తర్షయో దీప్తిమంతో విరాజంతే యథా దివి ||
25
ఇష్టకాశ్చ యథాన్యాయం కారితాశ్చ ప్రమాణతః |
చితోఽగ్నిర్బ్రాహ్మణైస్తత్ర కుశలైః శుల్బకర్మణి ||
26
స చిత్యో రాజసింహస్య సంచితః కుశలైర్ద్విజైః |
గరుడో రుక్మపక్షో వై త్రిగుణోఽష్టాదశాత్మకః ||
27
నియుక్తాస్తత్ర పశవస్తత్తదుద్దిశ్య దైవతమ్ |
ఉరగాః పక్షిణశ్చైవ యథాశాస్త్రం ప్రచోదితాః ||
28
శామిత్రే తు హయస్తత్ర తథా జలచరాశ్చ యే |
ఋత్విగ్భిః సర్వమేవైతన్నియుక్తం శాస్త్రతస్తదా ||
29
పశూనాం త్రిశతం తత్ర యూపేషు నియతం తథా |
అశ్వరత్నోత్తమం తస్య రాజ్ఞో దశరథస్య హ ||
30
కౌసల్యా తం హయం తత్ర పరిచర్య సమంతతః |
కృపాణైర్విశశాసైనం త్రిభిః పరమయా ముదా ||
31
పతత్రిణా తదా సార్ధం సుస్థితేన చ చేతసా |
అవసద్రజనీమేకాం కౌసల్యా ధర్మకామ్యయా ||
32
హోతాఽధ్వర్యుస్తథోద్గాతా హస్తేన సమయోజయన్ |
మహిష్యా పరివృత్యా చ వావాతాం చ తథాఽపరమ్ ||
33
పతత్రిణస్తస్య వపాముద్ధృత్య నియతేంద్రియః |
ఋత్విక్పరమసంపన్నః శ్రపయామాస శాస్త్రతః ||
34
ధూమగంధం వపాయాస్తు జిఘ్రతి స్మ నరాధిపః |
యథాకాలం యథాన్యాయం నిర్ణుదన్పాపమాత్మనః ||
35
హయస్య యాని చాంగాని తాని సర్వాణి బ్రాహ్మణాః |
అగ్నౌ ప్రాస్యంతి విధివత్సమంత్రాః షోడశర్త్విజః ||
36
ప్లక్షశాఖాసు యజ్ఞానామన్యేషాం క్రియతే హవిః |
అశ్వమేధస్య చౌకస్య వైతసో భాగ ఇష్యతే ||
37 [యజ్ఞస్య]
త్ర్యహోఽశ్వమేధః సంఖ్యాతః కల్పసూత్రేణ బ్రాహ్మణైః |
చతుష్టోమమహస్తస్య ప్రథమం పరికల్పితమ్ ||
38
ఉక్థ్యం ద్వితీయం సంఖ్యాతమతిరాత్రం తథోత్తరమ్ |
కారితాస్తత్ర బహవో విహితాః శాస్త్రదర్శనాత్ ||
39
జ్యోతిష్టోమాయుషీ చైవమతిరాత్రౌ చ నిర్మితౌ |
అభిజిద్విశ్వజిచ్చైవమప్తోర్యామో మహాక్రతుః ||
40
ప్రాచీం హోత్రే దదౌ రాజా దిశం స్వకులవర్ధనః |
అధ్వర్యవే ప్రతీచీం తు బ్రహ్మణే దక్షిణాం దిశమ్ ||
41
ఉద్గాత్రే చ తథోదీచీం దక్షిణైషా వినిర్మితా |
అశ్వమేధే మహాయజ్ఞే స్వయంభూవిహితే పురా ||
42
క్రతుం సమాప్య తు తదా న్యాయతః పురుషర్షభః |
ఋత్విగ్భ్యో హి దదౌ రాజా ధరాం తాం కులవర్ధనః ||
43
ఋత్విజస్త్వబ్రువన్సర్వే రాజానం గతకల్మషమ్ |
భవానేవ మహీం కృత్స్నామేకో రక్షితుమర్హతి ||
44
న భూమ్యా కార్యమస్మాకం న హి శక్తాః స్మ పాలనే |
రతాః స్వాధ్యాయకరణే వయం నిత్యం హి భూమిప ||
45
నిష్క్రయం కించిదేవేహ ప్రయచ్ఛతు భవానితి |
మణిరత్నం సువర్ణం వా గావో యద్వా సముద్యతమ్ ||
46
తత్ప్రయచ్ఛ నరశ్రేష్ఠ ధరణ్యా న ప్రయోజనమ్ |
ఏవముక్తో నరపతిర్బ్రాహ్మణైర్వేదపారగైః ||
47
గవాం శతసహస్రాణి దశ తేభ్యో దదౌ నృపః |
దశకోటీః సువర్ణస్య రజతస్య చతుర్గుణమ్ ||
48
ఋత్విజస్తు తతః సర్వే ప్రదదుః సహితా వసు |
ఋశ్యశృంగాయ మునయే వసిష్ఠాయ చ ధీమతే ||
49
తతస్తే న్యాయతః కృత్వా ప్రవిభాగం ద్విజోత్తమాః |
సుప్రీతమనసః సర్వే ప్రత్యూచుర్ముదితా భృశమ్ ||
50
తతః ప్రసర్పకేభ్యస్తు హిరణ్యం సుసమాహితః |
జాంబూనదం కోటిశతం బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ తదా ||
51 [సంఖ్యం]
దరిద్రాయ ద్విజాయాథ హస్తాభరణముత్తమమ్ |
కస్మైచిద్యాచమానాయ దదౌ రాఘవనందనః ||
52
తతః ప్రీతేషు నృపతిర్ద్విజేషు ద్విజవత్సలః |
ప్రణామమకరోత్తేషాం హర్షపర్యాకులేక్షణః ||
53
తస్యాశిషోఽథ వివిధా బ్రాహ్మణైః సముదీరితాః | [సముదాహృతాః]
ఉదారస్య నృవీరస్య ధరణ్యాం ప్రణతస్య చ ||
54
తతః ప్రీతమనా రాజా ప్రాప్య యజ్ఞమనుత్తమమ్ |
పాపాపహం స్వర్నయనం దుష్కరం పార్థివర్షభైః ||
55
తతోఽబ్రవీదృశ్యశృంగం రాజా దశరథస్తదా |
కులస్య వర్ధనం త్వం తు కర్తుమర్హసి సువ్రత ||
56
తథేతి చ స రాజానమువాచ ద్విజసత్తమః |
భవిష్యంతి సుతా రాజంశ్చత్వారస్తే కులోద్వహాః ||
57
[* అధికశ్లోకః –
స తస్య వాక్యం మధురం నిశమ్య
ప్రణమ్య తస్మై ప్రయతో నృపేంద్రః |
జగామ హర్షం పరమం మహాత్మా
తమృశ్యశృంగం పునరప్యువాచ ||
*]
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే బాలకాండే చతుర్దశః సర్గః ||
Balakanda Sarga 14 Meaning In Telugu
ఒక సంవత్సరకాలం గడిచింది. అశ్వవమేధయాగముకొరకు వదిలి పెట్టబడిన అశ్వము తిరిగి వచ్చింది. దశరథుడు సరయూ నదీ తీరమున ఉత్తర భాగమున అశ్వమేధ యాగము ప్రారంభించాడు. ఋష్యశృంగుని ప్రధాన ఋత్విక్కుగా ఉంచుకొని పురోహితులు యజ్ఞము ప్రారంభించారు.
వేదవిదులయిన ఋత్విక్కులు వేదములలో చెప్పిన ప్రకారము యజ్ఞము చేస్తున్నారు. అశ్వమేధ యాగములో ముఖ్య అంశములైన ప్రవర్ణ్యము, ఉపసదమును బ్రాహ్మణులు వేదోక్తముగా నిర్వహించారు. ఇంద్రునికి హవిర్భాగములను అర్పించారు. శ్రేష్టమైన సోమ లతను నలగగొట్టి, రసము తీసారు. దీనితో యాగములో మాధ్యందిన సవము వేదోక్తముగా చేసారు.
తరువాత ఋత్తిక్కులు దశరధునితో తృతీయ సవనమును కూడా నిర్వర్తింపచేసారు. ఆ యాగములో ఏ చిన్న తప్పుకూడా దొర్లకుండా చాలా జాగ్రత్తగా చేస్తున్నారు.
ఆ యాగమునకు వచ్చిన బ్రాహ్మణుల కందరకూ ఆకలి అనేది తెలియకుండా మృష్టాన్న భోజనములు సమకూర్చారు. ఆ యాగము జరిగిన ಅನ್ನ రోజులు బ్రాహ్మణులు, రాజాధిరాజులు, వారి వెంట వచ్చిన ఉద్యోగులు, భటులు, సన్యాసులు, తాపసులు అందరికీ సమృద్ధిగా భోజన సదుపాయములు చేసారు. తృప్తిగా భోజనములు చేసిన వారికి వస్త్రములు కూడా ఇచ్చి సత్కరించారు.
వచ్చిన వారందరూ తృప్తిగా భోజనము చేసి దశరధుని పుత్రవంతునిగా దీవించారు. ఆ మాటలు విని దశరధుడు పరమానంద భరితుడయ్యాడు. యాగము జరుగుతున్న సమయములో వేద పండితుల మధ్య వాగ్వివాదములు రసవత్తరముగా జరుగుతుండేవి.
యాగములో ఊపస్తంభములు నిలుప వలసిన సమయము వచ్చినది. బిల్వ వృక్షము కర్రతో చేసిన ఊపస్తంభములు ఆరు, చండ్రకర్రతో చేసినవి ఆరు, మోదుగ కర్రతో చేసినవి ఆరు, శ్లేషాత్మకము అనే కర్రతో చేసినది ఒకటి, దేవదారు కర్రతో చేసినవి. రెండు యాగ వాటికలో పాతారు. ఒకదానికి మరొక దానికి బారెడు వెడల్పు ఉండేట్టు పాతారు. ఆ ఊపస్తంభములను బంగారముతో అలంకరించారు. ఆ ఇరవై యొక్క ఊపస్తంభములను రంగు రంగుల వస్త్రములతో అలంకరించారు.
వేదములలో చెప్పిన ప్రకారము యజ్ఞ కుండము లను ఏర్పాటుచేసారు. దశరథుడు, ఆయన భార్యలు కూర్చొనుటకు వీలుగా గరుడుని ఆకారములో ఒక వేదికను నిర్మించారు.
దేవతలకు బలి ఇచ్చేనిమిత్తము ఆ ఊపస్తంభములకు రకరకాల పక్షలను, పశువులను, పాములను కట్టారు. యజ్ఞము కొరకు వదిలిన అశ్వమును ఒక ఊపస్తంభమునకు కట్టారు. మూడు వందల వశు వులను, యజ్ఞాశ్వమును ఆ ఊపస్తంభములకు కట్టారు.
తరువాత దశరధుని పట్టమహిషి కౌసల్య అక్కడకు వచ్చింది. అశ్వమును కట్టిన ఊపస్తంబమునకు మూడుమార్లు ప్రదక్షిణము చేసింది. ఆ యజ్ఞాశ్వమును మూడు కత్తులతో చంపింది. శాస్త్రములో చెప్పిన ప్రకారము ఆ రోజు రాత్రి అంతా కౌసల్య ఆ గుర్రము పక్కన నివసించింది.
మరునాడు ఆ యాగమునకు హోత, అధ్వర్యువు, ఉద్గాత అనే ముగ్గురు ఋత్తిక్కులు పట్టపురాణి కౌసల్యను ఆమె ఇద్దరు పరిచారికలను దానముగా తీసుకున్నారు. తరువాత మరొక ఋత్విక్కు చంపబడిన ఆ గుర్రము మెదడును పక్వము చేసి హోమం చేసాడు. దశరథుడు ఆ హోమము లో నుండి వచ్చిన పొగను తృప్తిగా వాసన చూచాడు.
తరువాత పదహారు మంది ఋత్విక్కులు చంపబడిన ఆ అశ్వము యొక్క శరీర భాగములను శాస్త్రోక్తముగా హోమం చేసారు.
కల్పసూత్ర ప్రకారంగా అశ్వమేధ యాగము మూడు రోజులు వేదోక్తంగా జరపాలి. మొదటి రోజు యజ్ఞమునకు చతుష్టోమము, రెండవ రోజు కార్యక్రమమునకు ఉక్యము, మూడవ రోజు కార్యక్రమమునకు అతి రాత్రము అని పేరు. ఇవే కాకుండా దశరథుడు ఇతరములైన అనేక కార్యక్రమములు చేయించాడు.
యాగము పూర్తి అయిన తరువాత దశరథుడు తూర్పుదిక్కున ఉ న్న తన రాజ్యమును హోతకును, పశ్చిమ దిక్కున ఉన్న తన రాజ్యమును అధ్వర్యునకును, దక్షిణదిక్కున ఉన్న దేశమును బ్రహ్మకు దానంగా ఇచ్చాడు. ఈ విధంగా చేయవలెనని వేదములు సూచిస్తున్నాయి. యాగఫలమును పొందుటకు దశరథుడు ఈ విధంగా తనరాజ్యమును బ్రాహ్మణులకు దానంగా ఇచ్చాడు. కాని ఆ బ్రాహ్మణులు ఆ రాజ్యమును తిరిగి దశరథునికి ఇచ్చి దానికి తగిన ప్రతిఫలముగా పదిలక్షల గోవులు, వందకోట్ల బంగారు నాణెములు, నాలుగు వందల కోట్ల వెండి నాణెములు తీసుకున్నారు.
ఆ బ్రాహ్మణులు ఆ ధనమును వశిష్టునకు ఋష్యశృంగునకు ఇచ్చారు. వారు ఆ ధనమును అందరికి న్యాయప్రకారంగా పంచి పెట్టారు. అందరూ సంతృప్తి చెందారు. ఇది కాకుండా యాగమును చూడటానికి వచ్చిన వారికి కోటి బంగారు నాణెములు దానంగా ఇచ్చాడు దశరథుడు.
అన్ని అయిపోయిన తరువాత ఒక పేద బ్రాహ్మణుడు వచ్చి తనకు కూడా ఏమన్నా ఇవ్వమని యాచించాడు. ఆ సమయంలో దశరథుని చేతిలో ఉన్న బంగారు ఆభరణమును ఆ పెద బ్రాహ్మణునికి బహూకరించాడు. తరువాత యాగమునకు వచ్చిన బ్రాహ్మణులందరికీ భక్తితో నమస్కరించి వారి ఆశీర్వాదములు తీసుకున్నాడు దశరథుడు. ఆ ప్రకారంగా అశ్వమేధ యాగమును పూర్తి చేసాడు దశరథుడు.
తరువాత దశరథుడు ఋష్యశృంగుని చూచి “ఓ మహాత్మా! అశ్వమేధ యాగము నా చేత చేయించారు. తరువాత నాకు పుత్ర సంతానము కలిగి నా వంశము వృద్ధిచెందేటట్టు నాచేత ఒక యాగము చేయించవలసినది” అని ప్రార్థించాడు.
ఇది వాల్మీకి విరచిత
రామాయణ మహాకావ్యములో
బాలకాండలో పదునాలుగవ సర్గ సంపూర్ణము.
ఓం తత్సత్ ఓంతత్సత్ ఓంతత్సత్